Ο Λένιν μαθαίνει Αγγλικά (από τις "Αναμνήσεις για το Λένιν" της Κρούπσκαγια) Απόδοση: Δημήτρης Κανταλής

 

 ...Είχαμε την εντύπωση ότι ξέραμε Αγγλικά μιας και είχαμε μεταφράσει βιβλία των αδελφών Webb από τα Αγγλικά στα Ρώσικα, στα χρόνια της εξορίας μας στη Σιβηρία. Τα Αγγλικά τα έμαθα στη φυλακή από μια "Μέθοδο άνευ διδασκάλου" αλλά δεν είχα ποτέ ακούσει να μιλάνε έστω και μια Αγγλική λέξη. Όταν ξεκινήσαμε να μεταφράζουμε τις Webb στο Shusheskoye ο Βλαντίμιρ Ίλιτς τρόμαξε με την προφορά μου. "Η αδελφή μου κάποτε έκανε ιδιαίτερα μαθήματα , αλλά η δασκάλα των Αγγλικών μιλούσε αλλιώτικα!" Δεν διαφώνησα μαζί του, αλλά ξανάρχισα το διάβασμα. Όταν φθάσαμε στο Λονδίνο (μετά την εξορία), συνειδητοποιήσαμε ότι δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε έστω και μια λέξη και κανείς δεν μας καταλάβαινε αντίστοιχα. Στην αρχή το πράγμα φαινόταν κωμικό, αλλά παρόλο που ο Βλαντίμιρ Ίλιτς έκανε πλάκα με το γεγονός, γρήγορα στρώθηκε για τα καλά προκειμένου να μάθει τη γλώσσα. Αρχίσαμε να παρακολουθούμε οποιαδήποτε εκδήλωση είχε ομιλία. Καθόμασταν στην πρώτη σειρά και παρατηρούσαμε με ευλάβεια το στόμα του ομιλητή. Πηγαίναμε τακτικά στο Hyde Park όπου ακούγαμε τον κάθε αυτοσχέδιο "ρήτορα" να λέει "το μακρύ του και το κοντό του".  Ένας άθεος αγόρευε όρθιος σε κάποιους περίεργους προκειμένου να τους πείσει πως θεός δεν υπάρχει. Μας άρεσε πολύ ο τρόπος που μιλούσε αυτός ο τύπος. Μιλούσε με Ιρλανδέζικη προφορά και αυτόν τον καταλαβαίναμε ευκολότερα. Εκεί κοντά, ένας που ανήκε στο "Στρατό της Σωτηρίας" με υστερικές κραυγές έκανε επικλήσεις στον Παντοδύναμο Θεό, ενώ, λίγο παραπέρα ένα υπάλληλος εξιστορούσε με τις ώρες τη μισθωτή σκλαβιά που επικρατούσε στα μεγάλα καταστήματα... Μάθαμε πολλά ακούγοντας ανθρώπους να μιλάνε Αγγλικά. Αργότερα, μέσω αγγελίας, ο Βλαντίμιρ Ίλιτς βρήκε δυο Εγγλέζους που ήταν πρόθυμοι να ανταλλάσσουμε μαθήματα και ξεκίνησε να μελετάει μαζί τους με υποδειγματική επιμέλεια. Γρήγορα πήρε τον αέρα της γλώσσας...

Αλέξη Πάρνη «Γεια χαρά Νίκος. Η αλληλογραφία μου με τον Νίκο Ζαχαριάδη»

 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

“Αρχή άνδρα δείκνυσι”, λέει το ρητό. Όμως και η πτώση από το θώκο της, ο τρόπος που την αντιμετωπίζει είναι ενδεικτικός για τον ηγέτη και την ποιότητα του.

 Ό,τι με εντυπωσίασε ιδιαίτερα στη συμπεριφορά του Νίκου Ζαχαριάδη τα χρόνια της  δοκιμασίας μετά την καθαίρεση κι εκτόπιση στ’ απόκοσμο, βαλτωμένο Μποροβίτσι ήταν η  αξιοπρέπεια και η ακατάβλητη καρτερία  του στα πλήγματα της μοίρας.

Η κατοπινή εξορία στο ζοφερό πηγάδι του Σοργκούτ, ότι τράβηξε εκεί,  έντεκα μαρτυρικά χρόνια, ως την «προγραματισμένη» αυτοκτονία  του (ήταν το τέλος του κυκλωμένου πολεμιστή που διαλέγει το θάνατο από την παράδοση), επιβεβαίωσαν την εντύπωση μου.
Αυτά τα δεκαεφτά χρόνια κάθειρξης στη Σοβιετική Ένωση, τη χώρα που  λάτρεψε κι υπερασπίστηκε  όσο κανείς άλλος Ευρωπαίος κομμουνιστής ηγέτης, η αντίσταση του στην αισχρή συμπεριφορά της έκλυτης σοβιετικής νομενκλατούρας -της θαμμένης τώρα πια στο σκουπιδαριό  της ιστορίας-, που δεν μπόρεσε να τον λυγίσει, είναι για μένα ισάξια με τη λεβέντικη, πατριωτική του στάση στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο και το ιστορικό “Ανοιχτό γράμμα”, το έναυσμα της κατοπινής εαμικής αντίστασης.

Ποια θα ‘ναι αλήθεια η ετυμηγορία της ιστορίας γι’ αυτό τον αλύγιστο Έλληνα επαναστάτη, που  διάλεξε να αυτοκτονήσει σαν τον ομηρικό Αίαντα για να διασώσει την τιμή, την αξιοπρέπεια, τα  ιδανικά του αγώνα  του για μιαν «Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς», μ’ ένα γνήσιο λαϊκό πολιτισμό, δίχως καμιά ξένη εξάρτηση;

Εγώ προσωπικά έχω τη γνώμη ότι αυτό θα εξαρτηθεί απ’ τη σύνθεση του ειδικού δικαστηρίου: Αν τον κρίνουν ο Σπάρτακος, ο Δαντών, ο  Ροβεσπιέρος, οι εξεγερμένοι της παρισινής κομμούνας, η  λενινιστική φρουρά του μεγάλου Οκτώβρη του 1917 κι άλλοι ομοϊδεάτες, θα δικαιωθεί πανηγυρικά.
Το αντίθετο θα συμβεί έτσι και ανέβουν στην έδρα κάποιοι εκπρόσωποι τ’ αστικού κοινοβουλίου, αν κι εδώ που τα λέμε θα έπρεπε να δηλώσουν αναρμοδιότητα.

Υπάρχει κι ένα τρίτο δικαστήριο, αυτό της επικής ποίησης, που πετυχαίνει πολύ πιο δίκαια, ανθρώπινα και ουσιαστικά ν’ αποτυπώνει ανεξίτηλα τα πρόσωπα και τα πράγματα κάποιων  κοσμογονικών εποχών.

Έχοντας πάντα κατά νου πως η δικαιοσύνη

πολλές κρατάει ζυγαριές, κι ότι μπορεί να κρίνει 

κι από τα κάτω τα σκαλιά κι από τ απάνωθέ της, 

σαν πρωτοβάθμιος δικαστής αλλά και σαν εφέτης, 

με τα σταθμά του σήμερα, τ αύριο και τ απείρου, 

με τη ματιά του Ιησού, του Αισχύλου ή του Σαίζπηρου. 

Ωραία και καλά όλ’ αυτά, θα μπορούσε να παρατηρήσει ο καλοπροαίρετος αναγνώστης. Αλλά δε νομίζεις ότι θα πρέπει να επισημαίνουμε τους  λαθεμένους χειρισμούς κάποιου σεβαστού κατά τ’ άλλα ηγέτη, ώστε να παραδειγματίζονται οι επόμενες αγωνιστικές γενιές;

Εννοείται βέβαια ότι η κριτική είναι δασκάλα της εμπειρίας και της  γνώσης, αρκεί να γίνεται δίχως εμπάθεια και ευτελείς προσωπικούς λόγους, αλλά με αίσθημα ιστορικής ευθύνης, με ανάλογο σεβασμό και περίσκεψη -έτσι όπως κάνουν οι άνθρωποι μέσα στην ίδια τους την οικογένεια-, για όσους πρωτοστάτησαν στη δημιουργία μιας μεγάλης ιστορικής εποχής, ανεβάζοντας το επίπεδο των λαϊκών αγώνων μέχρι την ένοπλη σύγκρουση με τους ξένους και ντόπιους δυνάστες κάθε μορφής.

Αυτό, ακόμα κι από μόνο του, ήταν μια μεγάλη ηθική νίκη με τεράστια  θετική επίδραση στις επόμενες γενιές – έστω κι αν δεν έφερε το αναμενόμενο στρατηγικό αποτέλεσμα.
Κι όσο για τις στραβοτιμονιές και τα λάθη, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ήταν οι ηγέτες μιας  αδυσώπητης κοινωνικής σύγκρουσης, όπου κι οι δυο αντίπαλες πλευρές έκαναν τα πάντα για να επικρατήσουν, χρησιμοποιώντας τους πιο σκληρούς, ανορθόδοξους τρόπους.
Όσοι είχαν το κουράγιο αλλά και την τύχη -καλή ή κακή- να πάρουν μέρος σε παρόμοιους αγώνες ήξεραν καλά ότι δε θα χόρευαν μαζί με την ιστορία, το πράο «κοινοβουλευτικό» ταγκό, αλλά τον πολεμικό «χορό των σπαθιών», που μπορεί να σε φέρει, στο φούντωμα της μάχης, να χτυπήσεις μαζί με τον εχτρό και τον δικό σου.

Γιατί π.χ. σκότωσε ο Μέγας Αλέξανδρος το φίλο του Κλείτο, και γιατί έστειλε το Δαντών στην γκιλοτίνα ο Ροβεσπιέρος, που κι αυτός καρατομήθηκε από τον Καμπόν;
Και γιατί ο Γκούρας στραγγάλισε τον Αντρούτσο, κι οι Μαυρομιχάληδες σκότωσαν τον Καποδίστρια, και γιατί χτυπήθηκε τόσο σκληρά Ζαχαριάδης με τον επιστήθιο φίλο της νιότης του Κ. Καραγιώργη, και γιατί…;

Πολλά θα μπορούσε να πει κανείς επί του προκειμένου. Αλλά όμως θα ‘ταν καλύτερο να σωπάσει, κοιτώντας ψηλά με το δέος και την αμήχανη απορία του αμύητου στο αινιγματικό μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης – σαν ένα βουβό πρόσωπο απ’ την «Ταφή του κόμητος Οργκάθ». (1)

Ω, πόσο ατελές είναι το ανθρώπινο πλάσμα, και πόσες ακόμα βασανιστικές επεξεργασίες θα πρέπει να γίνουν ως να μπει στην τελική φάση της ολοκλήρωσης!
“Πάντα ρει” κι ο καθένας «χους εστί και εις χουν απελεύσεται». Αλλά, όπως λέει κι ο θαυμάσιος Ισπανός ποιητής Λουις Θερνουδα (1902-1963), που πέθανε ως πολιτικός εξόριστος μακριά απ’ τη γη του, ο άνθρωπος δε θα πάψει ποτέ να είναι “το χώμα που αγωνίζεται να γίνει φτερούγα”.
Κι αυτό είναι το αισιόδοξο μήνυμα κάθε γενιάς στην επόμενη. Αλλά κι ο βασικός λόγος για να θυμόμαστε με στοργική κατανόηση τους τραγικούς ήρωες της αέναης εξελικτικής πορείας:

Πρέπει να μιλάμε συχνά για τους στρατιώτες

που τους χτύπησε πρόωρα

η πισώπλατη λησμονιά τον κόσμου.

Σίγουρα θα θυμούνται ακόμα εκεί κάτω

πώς αποκόπηκαν ξαφνικά απ’ το γήινο γάλα.

Κάποιες νύχτες ακούω το στεναγμό τους

πίσω απ’ τον κωφάλαλο τοίχο.

Οι φυχες τους κλαίνε σα βρέφη,

ζητώντας επίμονα τη μητρική στοργή

της Ανθρωπότητας,

το χάδι της και την έγνοια.

Θέλουνε να μιλάμε αδιάκοπα γι αυτούς…

Γιατί η ανθρώπινη μνήμη έχει τη δύναμη

να νικάει την άσπλαχνη λήθη των θεών.

Ναι, πρέπει να τους θυμόμαστε, έχοντας ωστόσο κατά νου ότι οι  ήρωες  μιας επικής ιστορικής εποχής ανήκουν σ’ ένα ιδιόμορφο «οικοσύστημα», με δικούς του νόμους, θέσφατα, κώδικες.
Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους κατακρεουργημένους απ’ τις αδικίες των καιρών και των περιστάσεων  τραγικούς ήρωες της ελληνικής επαναστατικής Αριστεράς.
Και το Ζαχαριάδη, και το Βελουχιώτη, και τον Πλουμπίδη, και τον  Καραγιώργη, και τους λοιπούς της ατέλειωτης φάλαγγας.
Δεν πρέπει να τους εξωραίζουμε ή να τους  αναπαλαιώνουμε,  ερμηνεύοντας τη ζωή, τη δράση και το μαρτύριο τους έξω από την εποχή που τους ανέδειξε, μοιράζοντας ολόχρυσες τιάρες στους μεν κι ακάνθινα στέφανα στους δε…
Είναι όλοι τους ουσιαστικά τμήματα από τον ίδιο θρυμματισμένο και θαμμένο στη γη “αμφορέα”.

Οταν με τον καιρό θα τα συναρμολογήσει σωστά ο αντικειμενικός μελετητής, ελευθερώνοντας τις παραστάσεις, τα χρώματα ή τα  “παλίμψηστα” από την αιθάλη των πρόσκαιρων παθών και  φανατισμών, θα τους δει πάλι μαζί καθισμένους, εμπρός σε μιαν αντάρτικη φωτιά ή μέσα σε ένα  παράνομο σπίτι της Αθήνας ή οπουδήποτε στην Ελλάδα (έτσι όπως τους ζωγράφισε η “ομηρική” τους εποχή), να μιλάν για τα παλιά, λύνοντας τις διαφορές σαν παιδιά της ίδιας επαναστατικής οικογένειας…

«Στα τριάντα χρόνια της κομματικής μου ζωής δεν υπάρχει βρωμιά συνεργασίας με τον εχθρό. Στο Βουκουρέστι δεν ήρθα σε επαφή με κανένα εχθρικό στοιχείο, ούτε έδωσα τίποτα πουθενά. Όλη μου η τραγωδία έμεινε μες στην ψυχή μου», θα λέει ο Κ. Καραγιώργης σκαλίζοντας τη φωτιά και τις πληγές του.
Κι ο Ν. Πλουμπίδης θα πνίγει το βήχα του καπνού και του χτικιού, για να πει το δικό του καημό, αυτόν που κατέγραψε στο τελευταίο του γράμμα από το κελί των μελλοθανάτων: «Σήμερα είναι Χριστούγεννα. Βρίσκομαι ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. Λίγα λόγια: 1) Για τη σύλληψη: οφείλεται σε χαφιεδισμό 2) Για την “προδοσία”. Αυτό που επείγει δεν είναι η ανασκευή της κατηγορίας -αυτό θα το κάνει το Κόμμα αργότερα-, αλλά η διαφύλαξη της ενότητας του Κόμματος, της εμπιστοσύνης στην ηγεσία του…».

Και θα συνεχίζει ο Ν. Ζαχαριάδης για να πει τα δικά του, όσα συμπύκνωσε στις επιστολές που ‘στελνε από το Μποροβιτσι με το κοινό ταχυδρομείο, ώστε να τα διαβάζει η σοβιετική ηγεσία μήπως και βάλει μυαλό.

Θέλω να κλείσω την απαραίτητη αυτή εξήγηση υπενθυμίζοντας τους κλασικούς στίχους του Όργουελ για έναν αδικημένο μαχητή της Διεθνούς Ταξιαρχίας στην Ισπανία:

… το ψέμα που σε σκότωσε 

θάφτηκε κάτω από ‘να μεγαλύτερο ψέμα… 

Αλλά αυτό που είδα εγώ στο πρόσωπο σου καμιά δύναμη δεν μπορεί να το σβήσει… (2)

Αυτό που βλέπω εγώ στο πρόσωπο του Νίκου Ζαχαριάδη είναι η διάρκεια του – η επιβίωση στο μέλλον. Γιατί, ό,τι και να είπαν ή να έγραψαν οι συκοφάντες- φονιάδες του κι όσοι καλοταϊσμένοι απ’ το κατεστημένο “επαναστάτες” προσπαθούν τόσα χρόνια τώρα να τον κρατήσουν βαμμένο, η ελληνική ιστορία θα τον τοποθετήσει πολύ ψηλά όταν έρθει το απαιτούμενο πλήρωμα του χρόνου. Όχι μόνο για τον ηγετικό του ρόλο στο λαϊκό κομμουνιστικό κίνημα, αλλά και για κάποιες ειδικές αρετές του ελληνικού του χαρακτήρα, που τις εκτιμάει ιδιαίτερα ο λαός μας.

Όπως διδάσκει η κοινωνική εξέλιξη, τα κοινωνικά “άλματα μετά φοράς”, δηλαδή οι λαϊκές ένοπλες επαναστάσεις, δεν είναι καθημερινό προσφάι και ψωμοτύρι. Ποιος ξέρει σε πόσα χρόνια και με ποια μορφή θα γεννηθεί η ανάγκη μιας παρόμοιας εξόρμησης στην ψυχή αυτών που έρχονται!

Εν πάση περιπτώσει, όποτε και να συμβεί, θα τον θυμηθούν αναμφισβήτητα οι εξεγερμένοι. Κι αυτός που λογαριάζεται τώρα ένα παρωχημένο παρελθόν θ’ αποκτήσει ελεύθερη πρόσβαση στο μέλλον και θα κληθεί από τους νέους επαναστάτες σα δάσκαλος και σύμβουλος και μέντορας του νεοσύλλεκτου ηφαίστειου.
Κι αυτό θα είναι πράξη δικαιοσύνης από μέρους τους, επειδή, παρ’ όλα τα σφάλματα και τις πλάνες, ήταν ο κορυφαίος ανάμεσα στους καλύτερους επαναστάτες αυτού του τόπου, όπως δείχνει και το  βαθμολόγιο  του  αγώνα. Ιδιαίτερα σ’ ό,τι αφορά την ανυποχώρητη μέχρι θανάτου αντίσταση  στον αντίπαλο, τη μακρόπνοη, ηράκλεια αντοχή στην κακουχία και το μαρτύριο…

Πέντε χρόνια στα κελιά απομόνωσης της 4ης Αυγούστου, άλλα τέσσερα στο Νταχάου, δεκαεφτά στα κολαστήρια των Σοβιετικών «Ρασπούτιν». Σύνολο είκοσι πέντε χρόνια! (3). Και μόνον αυτό φτάνει για να του  βγάλει  το καπέλο και να του στήσει τον οφειλόμενο ανδριάντα η ιστορία των κοινωνικών αγώνων του τόπου μας για «ψωμί, λευτεριά και τιμή τον λαού».
Για μια Ελλάδα, λεύτερη, ανεξάρτητη, “λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση”.

Είχα μιλήσει μαζί του για τελευταία φορά το Μάρτη του 1962. Τότε το “Νησί της Αφροδίτης” παιζόταν σε 170 πόλεις της Σοβιετικής Ένωσης, κι εγώ ετοιμαζόμουν να κατέβω στην πατρίδα προσκαλεσμένος απ’ το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, που ανέβαζε το έργο μου με πρωταγωνίστρια την Κυβέλη.
Την πρόσκληση, όπως και το αντίστοιχο συμβόλαιο για τ’ ανέβασμα που ‘πρεπε να υπογράψω, την είχε φέρει ο τότε πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΚΘΒΕ Γιώργος Θεοτοκάς (είχε έρθει συμπτωματικά στην ΕΣΣΔ ύστερα από επίσημη πρόσκληση της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων μαζί με τους Ελύτη και Εμπειρίκο).

Κι όσο για το Νίκο Ζαχαριάδη, ήρθε στο σπίτι μου στη Μόσχα να μ’ επισκεφτεί τον ίδιο πάνω κάτω καιρό, για να με πληροφορήσει ότι μόλις είχε καταθέσει στην ελληνική πρεσβεία τη γνωστή επιστολή με την οποία ζητούσε να κληθεί και να λογοδοτήσει στην ελληνική δικαιοσύνη για ό,τι του καταμαρτυρούσε η τελευταία. (4)
“Νίκο, έχω τα γράμματα που μου ‘στελνες απ’ το Μποροβίτσι. Για ευνόητους λόγους δεν μπορώ να τα πάρω μαζί μου γυρίζοντας στην Ελλάδα”, του είπα σ’ αυτή τη στερνή μας συνάντηση. (Εκτός από τα δικά του, υπήρχαν κι άλλα πολλά υλικά – π.χ. τα γράμματα, οι διαμαρτυρίες, οι εκκλήσεις για βοήθεια από την Τασκέντη, τις φυλακές, τις εξορίες, του μεράρχου Καλιανέση, του ταξίαρχου Τομπουλίδη, του Ράφτη, του Μπάστη κ.ά.).

“Η θέση τους είναι στο αρχείο του Κόμματος. Να τα παραδώσεις σ’ αυτό”, πρότεινε.
«Έχω κόψει κάθε σχέση με τη δοτή ηγεσία Κολιγιάννη», δυσφόρησα εγώ.
Τελικά συμφωνήσαμε να τα δώσω στο Σοβιετικό συγγραφέα Μπόρις Πολεβόι, υπεύθυνο των Διεθνών Σχέσεων της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων Αυτός θα τα προωθούσε στ’ αντίστοιχο τμήμα του ΚΚΣΕ.

Ύστερα από τριάντα χρόνια τα γράμματα αυτά θα τα ‘βρισκε στα σοβιετικά αρχεία ο Κύρος, ο  μεγάλος γιος του Ζαχαριάδη, που έδωσε στη δημοσιότητα εδώ στην Αθήνα την αλληλογραφία του πατέρα του μ’ εμένα. Είχα μια συνάντηση με τον Κύρο το 1991, την επομένη της ταφής (μετακομιδής της σορού) του Νίκου Ζαχαριάδη στην αθηναϊκή γη. Φυσικά ζήτησα να μάθω τι απέγιναν τα δικά μου γραπτά στον εξόριστο του Μποροβίτσι. Ο Κύρος δεν ήξερε. Κάποτε θα βρεθούν κι αυτά σίγουρα…

Εν πάση περιπτώσει, από τα δημοσιευμένα γράμματα, που είναι πολύ  λιγότερα απ’ όσα παρέδωσα στον Πολεβόι, χρησιμοποιώ όσα αποσπάσματα δίνουν την ευκαιρία να περιγράψω όχι τόσο τον ίδιο το Ζαχαριάδη (αυτός αυτοπεριγράφεται ως ηγέτης πολιτικός με τον πιο αυθεντικό κι αξιόπιστο τρόπο στα ιδιόχειρα γραπτά του), όσο το δικό μου “παράλληλο βίο” ως  συνοδοιπόρου, φίλου και  υποστηρικτή στην περίοδο 1955-1962.

Πρόκειται ουσιαστικά για το αυτοβιογραφικό οδοιπορικό μου στους δύσβατους δρόμους μιας επικής εποχής, ανεξίτηλα σφραγισμένης απ’ την ηγετική επαναστατική προσωπικότητα του Νίκου Ζαχαριάδη.
_________

«Όποιος δε γνώρισε τη βροχή του Αη Στράτη δεν ξέρει τι θα πει θάνατος». Κώστας Βάρναλης – Γιώργος Φαρσακίδης

 

ΛΟΓΙΑ ΠΟΥ ΚΑΙΝΕ

ΑΗ – ΣΤΡΑΤΗΣ

ΤΟ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ ΤΟΥ κ. Κ. ΒΑΡΝΑΛΗ

Θυμώσανε τα ποτάμια της Β. Ελλάδας. Κάμποι και πολιτείες γενήκανε θάλασσα. Φωνάζουν οι ναυαγοί:

― Βοήθεια!

Το κράτος ακούει, αλλά γυρίζει από τ’ άλλο πλευρό. Ασχολείται με τα υψηλά και μεγάλα. Έλληνες φωνάζουν. Δεν είναι ξένοι να διατάζουν!… Και τα νερά, τι να κάνουν; Αποσύρονται μοναχά τους!

Φωνάζουν, λοιπόν, οι Έλληνες. Αλλά φωνάζουν κ’ οι μη Έλληνες; Οι εξόριστοι τ’ Αη Στράτη; Ναυαγοί κι αυτοί! Με ποιο δικαίωμα!

― Βοήθεια! Πνιγήκαμε.

Και βέβαια πνιγήκανε. Υπάρχει ο κατακλυσμός του Νώε. Που βαστάει σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες. Τα χώματα γίνοντα πηλός, τα μαύρα καλντερίμια γλύστρες. Τα δέντρα σαπίζουνε. Τα σπίτια λιώνουνε! Και το ξεροπόταμο, που αρχίζει από το Μετόχι και κατηφοράει κατά τη θάλασσα, γίνεται Ρίο Γκράντε και παρασύρει και τα ριζιμιά λιθάρια. Που ν’ ανθέξουνε τα χάρτινα τσαντήρια, όπου τους στεγάζει ο «δυτικός» ανθρωπισμός του «πατρικού» μας κράτους!

Όποιος δε γνώρισε τη βροχή του Αη Στράτη δεν ξέρει τι θα πει θάνατος. Όλα κι όλοι μουσκεύουνε. Οι γεροί αρρωσταίνουν, οι άρρωστοι πεθαίνουν. Το πέλαγο λυσσομανά. Βαπόρι και πλεούμενο δε ζυγώνει. Σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες. Μόνον η Κιβωτός του Νώε θα μπορούσε ν’ αντιμετωπίσει αυτήν την οργή του Θεού! «Και εγένετο κατακλυσμός τεσσαράκοντα ημέρας και τεσσαράκοντα νύκτας επί της γης και επήρε την Κιβωτόν και υψώθη από της γης… Και απέθανε πάσα σαρξ κινούμενη… και πας άνθρωπος…»…

Πώς ν’ ανθέξουνε σ’ αυτόν τον κατακλυσμό τα χάρτινα τσαντήρια των εξορίστων;

 

Δεν είναι σήμερα. Δεν είναι χτες. Χρόνια πολλά, εικοσιπέντε χρόνια, χρησιμοποιείται το ξερόνησο για τόπος «περισυλλογής» των πολιτικών αντιπάλων του κράτους. Και κάθε χρόνο με την ίδια μαθηματικήν ακρίβεια, τέτιον καιρό, πνίγονται με τον ίδιο τρόπο οι ίδιοι ά ν θ ρ ω π ο ι ― παρντόν δια την φράσιν! Και το Κράτος ανακουφίζεται. Η Φύσις έρχεται προς βοήθειάν του!

Εκτελεί αυτή ό,τι επιθυμεί το Κράτος: αραιώνει το μπουλούκι των… αμαρτωλών!

Ο κατακλυσμός του Νώε έγινε το καλοκαίρι και μόνο μια φορά. Ο κατακλυσμός του Αη Στράτη γίνεται χειμώνα και κάθε χρόνο. Άρα τους ναυαγούς δεν τους πολεμάει μονάχα το νερό παρά κι ο χιονιάς. Κάθε χρόνο! Όλοι τους είναι άρρωστοι και τριάντα του θανατά. Και κάθε χρόνο ζητάνε «βοήθεια»! Να τους στείλει το Κράτος τρόφιμα, ρούχα, φάρμακα και να τους επιτρέπει να καταφύγουνε σε σπίτια του χωριού. Και κάθε χρόνο το Κράτος «μελετά»!… Και ξέρετε τι ’ναι τα σπίτια; Κόσκινα. Η βροχή μπαίνει, αλλ’ επιτέλους δεν πνίγει. Ο χιονιάς μπαίνει, αλλ’ όχι ολάκερος…

Τέτια ζητήματα δεν «χρήζουν μελέτης». Ολίγη ανθρωπιά και ντροπή χρειάζεται.

 

Όταν δημοσιευόταν το χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη ο Γιώργος Φαρσακίδης βρισκόταν για δεύτερη φορά εξόριστος στον Αη Στράτη. Δεν ήταν λίγες οι φορές που μαζί με τους συνεξόριστους συντρόφους του ήρθαν αντιμέτωποι με τη μανία της φύσης, που λες και συμμαχούσε με το «Κράτος» στην επιχείρηση «συμμόρφωσης» και «σωφρονισμού» των «εχθρών» της πατρίδας.

Υπήρχαν και φορές, όμως, που οι εξόριστοι στέκονταν πιο «τυχεροί», όπως περιγράφει ο Γιώργος Φαρσακίδης.

Ο χειμώνας δε χωρατεύει στον Αη Στράτη

Ο χειμώνας δε χωρατεύει στον Αη Στράτη. Το νησί καταμεσίς του πελάγου δέρνεται απ’ όλους τους αέρηδες. Το μπουγάζι από τη Μαύρη Θάλασσα φέρνει το χιονιά, μουδιάζει τη ζωή στο νησί. Με τις μεγάλες κακοκαιρίες θεόρατα κύματα σπάνε μουγκρίζοντας, σκεπάζουν τ’ απότομα βράχια με άχνη υδάτινη κι ο αχός τους, μούγκρισμα θεριών, αντιλαλεί καμιά φορά για μερόνυχτα, ως πέρα στις ρεματιές του στρατοπέδου.

Όσα μέτρα κι αν πάρεις, το πανί, το περιτοίχισμα, το μαγκαλάκι, ελάχιστα προστατεύουν από το κρύο. Τις νύχτες με παγωνιά, στριφογυρίζεις μες στα στρωσίδια, να βολευτείς να μη σε βρίσκουν οι στάλες του χιονόνερου, οι παγωμένες ριπές του αέρα.

Κι αλίμονο τέτοια νύχτα αν δεν αντέξουνε, το σαπισμένο καραβόπανο, ο «ορθοστάτης» τ’ αντίσκηνου, αν έχουν μποσκάρει οι πάσσαλοι. Αλίμονο σ’ όποιους άγρια μεσάνυχτα βρεθούν με γκρεμισμένη σκηνή, κάτω απ’ το χειμωνιάτικο ουρανό.

Λίγο πριν τη δικτατορία της Χούντας, είχαμε στρώσει κουβέντα με φίλους για το «πώς νιώθεις την ευτυχία»!

Και θυμάμαι πως κάπως παράδοξα τους φάνηκαν τα λόγια μου. Χτες νύχτα, τους είχα πει, με μισοξύπνησε η βροχή κι είχα απλώσει το χέρι, να δω αν στάζει κι αν μούσκεψαν οι κουβέρτες. Μην το πάει για πλημμύρα, ήταν το πρώτο που πέρασε απ’ το νου μου. Να τρέξουμε να γλιτώσουμε ρούχα και σκηνικά, μην παρασύρει και πάλι ο χείμαρρος τ’ αντίσκηνα του Θεάτρου.

Κι όταν κατάλαβα τελικά πως βρίσκομαι κάτω από στέγη, πως μπορούσα να ξανατυλιχτώ στη ζεστασιά της κουβέρτας ως το πρωί, σκέφτηκα τότε πως η ζωή είναι, μα παραείναι ωραία!

Γιώργος Φαρσακίδης

Το ψαράκι της γυάλας -Μάριος Χάκκας

 

 

Το ψαράκι της γυάλας -Μάριος Χάκκας

 

Ο άνθρωπος, με τη φραντζόλα υπομάλης, είναι ο ίδιος που πριν δυο χρόνια περίπου κρατούσε καρπούζι. Τότε ήταν Ιούλιος και φυσικά υπήρχαν καρπούζια, ενώ τώρα Απρίλης και πήρε φρατζόλα. Βέβαια και καρπούζια να υπήρχανε, πράγμα αφύσικο για μήνα Απρίλη, αυτός πάλι για φρατζόλα στο φούρνο θα πήγαινε, όπως άλλωστε όλος ο κόσμος.

Μέσα στο γενικό πανικό, πέσαν όλοι στα τρόφιμα. Περίμενε κι αυτός κάπου μισή ώρα σειρά και στο τέλος βρέθηκε με μια ζεματιστή φρατζόλα στο χέρι. Άλλοι παίρνανε τρεις και τέσσερες, αυτός μόνο μία. Για τη δουλειά που την ήθελε και μία αρκούσε. Την έβαλε κάτω από τη μασχάλη και πήρε τους δρόμους.

Το σωστό είναι όταν κάποιος κρατάει μία φρατζόλα, να πηγαίνει στο σπίτι του. Όμως ο δικός μας δεν μπορούσε να πάει. Στη συνοικία που έμενε, από τα χαράματα είχαν αρχίσει συλλήψεις και μόλις πρόλαβε να ντυθεί βιαστικά, πετάχτηκε έξω και ξεμάκρυνε γρήγορα, αναζητώντας το πιο κατάλληλο αντικείμενο για καμουφλάζ στις κινήσεις του.

Σ' όλους τους ανθρώπους, ακόμα και στους πρωτόγονους, είναι γνωστή η αξία χρήσης των αντικειμένων. Στις προηγμένες εμπορευματικές κοινωνίες τα πράγματα φυσικά έχουν και μια άλλη αξία, την ανταλλακτική, όπως συνήθως τη λένε. Στην Ελλάδα εκτός απ' αυτές τις δύο γνωστές και πολυσυζητημένες αξίες έχει ανακαλυφθεί και μια τρίτη: Η παραλλακτική, που παίζει σημαντικό ρόλο στις έκτακτες περιστάσεις που ζει τόσο συχνά αυτός ο τόπος. Είναι δε η παραλλακτική αξία ενός πράγματος απευθείας ανάλογη της εφευρετικότητας του παραλλάκτη και της αντίληψης του αστυνομικού οργάνου που επιχειρεί να παραπλανήσει. Δηλαδή, όσο πιο ατσίδας είναι ο αστυνομικός, τόσο πιο πειστικό πρέπει να είναι το αντικείμενο που κρατάει ο παραλλάκτης στα χέρια του, για να λειτουργήσει ο νόμος της παραλλαγής.

Στα Ιουλιανά, πηγαίνοντας ο άνθρωπός μας στις συγκεντρώσεις είναι αλήθεια, πάντα στα άκρα, κρατούσε κι ένα καρπούζι. (Αξία παραλλαγής). Αν γινόταν καμιά φασαρία, γλιστρούσε, δείχνοντας στους αστυνομικούς το καρπούζι: «Είμαι ένας φιλήσυχος άνθρωπος και πάω στο σπίτι μου».

Πραγματικά, πήγαινε σπίτι, φορούσε πιζάμες, παντόφλες, κι εκεί στη βεράντα, έκοβε το καρπούζι και το 'τρωγε, (αξία χρήσης πια τώρα), μέχρι που έκανε τις φλούδες του πάπυρο. Αυτό ήταν και το βραδινό του. Τα τελευταία χρόνια, σαβουρώνοντας ό,τι του λάχαινε, είχε παραβαρύνει από σάλτσες κι αποφάσισε να κάνει δίαιτα. Όμως η κοιλιά κρέμονταν πάντα εκεί μπροστά του μακρουλό καρπούζι, κι όσο κι αν έλεγε ν' αρχίσει την επομένη ασκήσεις, αυτές ποτέ δεν γινόντανε. Βαριόντανε. Βαριόντανε ν' ασχοληθεί ακόμα και με τα φερ-φορζέ, στολίδι της βεράντας του, γιατί το θέλανε πια ένα πέρασμα λευκή λαδομπογιά. Ήταν και το χρυσόψαρο στη γυάλα, και κάθε τόσο έπρεπε ν' αλλάξει το νερό, μια ασχολία κι αυτή που του φαίνονταν βαρετή.

Τα τελευταία χρόνια είχε κι αυτός την Καπούη του: Ένα σπιτάκι με βεράντα που έβλεπε προς το βουνό. Αφού έζησε τη μισή ζωή του σε θαλάμους φυλακής και σε τσαντήρια εξορίας, μετά από τόσες στερήσεις, όταν κάποτε βρέθηκε ελεύθερος, μπλέχτηκε με κάτι οικόπεδα, κέρδισε ξαφνικά μερικά λεφτουδάκια κι αγόρασε αυτό το σπιτάκι όπου και ζούσε μονάχος.

Για παντρειά δεν αποφάσιζε. «Δεν ξέρεις τι γίνεται πάλι», έλεγε κάθε φορά που του φέρναν εκεί την κουβέντα. «Ο γάμος σε δένει με τούτον τον κόσμο, ευθύνες, παιδιά. Εγώ έχω ένα παρελθόν κι ένα αβέβαιο μέλλον».

Κι όμως, έστω χωρίς γάμο μα με μόνο το σπίτι, δημιουργούσε γερό δέσιμο με τούτον τον κόσμο κι αγεφύρωτο χάσμα με το παρελθόν. Γιατί δεν ήταν μόνο οι τέσσερεις τοίχοι στολισμένοι με κάδρα, παράθυρα δίχως κάγκελα και μια πόρτα που την άνοιγε όποτε ήθελε, δεν ήτανε φυσικά αιτίες να ξεκόψει από την παλιά του ζωή μόνον αυτά. Ήταν κι ένα σαλονάκι δανέζικο. Ήταν κι ένα κρεβάτι μ' αναπαυτικό στρωματέξ. Σόμπα στα χειμωνιάτικα βράδια, ψυγείο για τα καυτά καλοκαίρια, παγάκια, και μια σειρά άλλα ψιλοπράγματα εκ πρώτης όψεως που δεν είχε συναντήσει στους ηρωικούς αλλά τόσο σκληρούς χώρους της νιότης του.

Είναι αλήθεια, καλά καλά δεν είχε ξεκόψει με το παρελθόν. Όσο μπορούσε συνέχιζε, πηγαίνοντας στις συγκεντρώσεις, παραγγελτικά φυσικά, δίνοντας τακτικά τη συνδρομή του κι ακούγοντας στο πικάπ δίσκους που αποκλειστικά αναφέρονταν σε κείνα τα δύσκολα χρόνια.

Ήταν ωραία ν' ακούς στους δίσκους για καημούς και στερήσεις, για μια υπεράνθρωπη προσπάθεια, άσχετα αν δεν κατάληξε κάπου, για μια στάση ηρωική που μετείχε κι ο ίδιος. Ήταν πολύ ωραία να κάθεσαι στη σαιζ λογκ και ν' αναπολείς ακόμη και τους περασμένους πόνους σου, απαλότεροι τώρα, τυλιγμένοι στο μύθο, σα να μη συνέβηκαν σε σένα τον ίδιο. «Ε, πάει περάσανε όλα. Δύσκολα χρόνια, αλλά είχε μια ομορφιά αυτή η ιστορία». Ήταν καλά μέσα στο σπίτι του με τις αναμνήσεις και το πικάπ· ήταν πολύ καλά έτσι που ζούσε, τι αρχίσανε πάλι να πάρει ο διάβολος, τι φταίει να παίρνει πάλι μπάλα τους δρόμους;

Ήταν μια χαρά βολεμένος και τώρα το κυνηγητό και πού να πάει; Ποια δύσπιστη πόρτα να χτυπήσει, που όλοι, συγγενείς, γνωστοί, φίλοι, θα είχανε την ίδια αιτία; Πολλοί απ' αυτούς τώρα θα 'ταν κιόλας πιασμένοι κι άλλοι ίσως τριγυρίζουν όπως κι ο ίδιος με μια φρατζόλα στο χέρι.

Έκανε ένα μεγάλο κύκλο μακριά απ' το κέντρο. Πέρασε Βύρωνα, Δάφνη κι έπεσε στην Καλλιθέα. Ήταν μια καλή άσκηση. Είχε καιρό να περπατήσει τόσο πολύ. Κι ήταν ένα φωτεινό πρωινό, λες επί τούτου φτιαγμένο για ένα μεγάλο περίπατο. Ασυναίσθητα άρχισε να τσιμπάει τη γωνιά της φρατζόλας, ενώ ταυτόχρονα του 'ρθανε αισιόδοξες, σκέψεις: «Μπα, δεν κρατάει για πολύ αυτή η κατάσταση. Όπου να 'ναι θα πέσουν».

Τώρα όποιος θα 'θελε να ψιλοκοσκινίσει αυτό το απόφθεγμα θα παρατηρούσε ότι η αοριστία της πρώτης πρότασης συνεχίζεται μέσα στη δεύτερη κι αυτό οφείλεται στη χρησιμοποίηση τρίτου προσώπου. Βέβαια, η χρήση πρώτου προσώπου και μάλιστα ενικού αριθμού στη συγκεκριμένη περίπτωση, θέλει καρδιά και προσωπική προπαρασκευή για τέτοιο ενδεχόμενο.

«Πώς θα πέσουν;» άκουσε μια φωνή μέσα του, «όπως τα ώριμα φρούτα από μόνα τους ή τινάζοντας το δέντρο γερά;». «Θα τους ρίξει ο λαός», διόρθωσε πικραμένος λιγάκι, γιατί ήτανε δεδομένο ότι θεωρούσε τον εαυτόν του ένα μ' αυτό το λαό κι επομένως δεν έβγαζε την ουρά του απ' έξω. Ναι, αλλά τότε, έπρεπε να κινηθεί προς το κέντρο εκεί που μπορούσε να διαδραματιστούν γεγονότα, να συμμετάσχει σ' αυτά ή μήπως πίστευε στη θεωρία της πρωτοπορίας (τα στελέχη χρειάζονται) κι έπρεπε να φυλαχτεί;

«Δεν μπορώ» σκέφτηκε, «προς το κέντρο δεν πάνε τα πόδια μου. Όσο κι αν το βλέπω σωστό, μου είναι αδύνατο. Ας ενεργήσουν οι άλλοι, ας κατεβούνε στο κέντρο οι νέοι».

Είχε φτάσει σε μια περιοχή που κατοικούσε μια μακρινή εξαδέλφη του.

Δίστασε να πάει προς το σπίτι της. Όμως το στόμα του ήταν πικρό απ' τα τσιγάρα και του χρειαζόντανε ένας καφές. Τελικά τ' αποφάσισε.

— Τι γίνεται; ρωτούσε της ξαδέρφης ο άντρας, γερό παλικάρι και γερό μεροκάματο.

— Τι γίνεται; ρώτησε κι ο ίδιος μην ξέροντας τι ν' απαντήσει.

— Θα 'χει την Κυριακή ποδόσφαιρο άραγε;

— Πού να ξέρω; είπε εκείνος που έρχονταν απ' έξω.

— Τι μας βρήκε! Τι μας βρήκε! έκανε απελπισμένος ο άλλος κι έπιασε το μέτωπό του. Έχεις και το ραδιόφωνο, μόνο εμβατήρια παίζει. Για τα γήπεδα τίποτε.

Ο δικός μας ρούφηξε καυτό τον καφέ του, προσπαθώντας να γλιτώσει το γρηγορότερο από της εξαδέλφης τον άντρα κι από τα άσματα του ραδιοφώνου, και πετάχτηκε πάλι στο δρόμο, αυτή τη φορά μ' ένα νευρικό, σβέλτο βήμα. Πρώτη φορά περπατούσε μ' αυτό τον τρόπο κι απορούσε κι ο ίδιος όταν τσάκωσε τον εαυτό του να δουλεύει μέσα του το εμβατήριο, θα μπορούσε να πει πως το σιγομουρμούριζε κιόλας;

Το πυροβολικό, το πυροβολικό, το πυροβολικό, πολύ το αγαπώ.

Παρατήρησε ότι κι ένας άλλος άνθρωπος που βάδιζε μπρος του πήγαινε με τον ίδιο ρυθμό, τον ίδιο βηματισμό, λες και μικροσκοπικά μεγάφωνα κολλημένα εκεί δίπλα στ' αυτιά του μετέδιδαν το γνωστό εμβατήριο. Ήταν φορτωμένος μια τσάντα φίσκα με τρόφιμα κι αυτό κάθε φορά τον έκανε να χάνει το βήμα του. Όμως αμέσως ένα πηδηματάκι κουτσό, και το έβρισκε. Τον πήρε από πίσω. Δύο τετράγωνα παραπέρα τον ρούφηξε μια πόρτα. Αυτόν θα τον περίμενε ίσως μια γυναίκα με τα νυχτικά, ο απέναντι γείτονας για κανένα ουζάκι, ο μπατζανάκης μ' έτοιμο στρωμένο το τάβλι. Τίποτε δεν άλλαξε γι' αυτόν. Μόνο ένα κουτσό βηματάκι κι αμέσως ήτανε με το ρυθμό της ημέρας κι αυτό του επέτρεπε να κοιμάται στο σπίτι του.

Γιατί λοιπόν να μην κάνει κι ο ίδιος αυτή τη μικρή προσαρμογή, πάντα θα περπατούσε παράταιρα; Ένα τίποτε είναι η αποδοχή της κατάστασης κι έπειτα γυρίζεις στο σπίτι σου. Βέβαια μπορεί εκεί να μην τον περίμενε μια γυναίκα με το νυχτικό, ένας μπατζανάκης, οι γείτονες να κάνουν παρέα, όμως είχε εκείνο το ψαράκι στη γυάλα, και ποιος θα του αλλάζει το νερό; Είναι μια ζωούλα κι αυτό, έχει ευθύνη. Το φαντάζονταν να κόβει βόλτες στο στενό χώρο της γυάλας. Έκανε όλο χάρη κινήσεις, δείχνοντας τη χρυσή του κοιλιά, πότε τα πλαϊνά του πτερύγια. Το στόμα του ανοιγόκλεινε ρυθμικά. Και ξαφνικά η αναπνοή του γινόντανε γρήγορη, ασφυκτιούσε. Τώρα σπαρτάραγε, πνίγονταν, έπεφτε μολύβι το σώμα του στον πάτο της γυάλας.

Έβγαλε το μαντίλι απ' την κωλότσεπη και σφούγγισε το ιδρωμένο του μέτωπο. «Δε γίνεται» σκέφτηκε, «πρέπει να πάω». Έπρεπε να νοιαστεί το ψαράκι. Το μόνο που μπορούσε να κάνει αυτή την κρίσιμη μέρα ήταν ν' αλλάξει στο ψάρι νερό. Για τ' άλλα τα σοβαρά και μεγάλα, δεν είχε δύναμη.

Επέστρεφε μέσα στο απριλιάτικο απόγευμα σπίτι του κι ήταν παρμένη η απόφαση. Εκεί θα κλειδώνονταν κι ας έρχονταν από εκεί να τον πάρουν. Σουρουπώνοντας έμπαινε στην Καισαριανή.

Γ. Ρίτσος: Γράμμα στον Ζολιό-Κιουρί

 

Αη-Στράτης, Νοέμβρης 1950

Γραφει ο Γ. Ρίτσος απο το νησι του

" Διχασμου" (κατά Κούλη)

Ἀγαπημένε μου Ζολιό,

σοῦ γράφω ἀπό τόν Ἁη-Στράτη.

Βρισκόμαστε δῶ πέρα, κάπου τρεῖς χιλιάδες

ἄνθρωποι ἁπλοί, δουλευτάδες, γραμματιζούμενοι

μέ μιά τρύπια κουβέρτα στόν ὦμο μας

μ' ἕνα κρεμμύδι, πέντε ἐλιές κι ἕνα ξεροκόμματο φῶς στό ταγάρι μας

ἄνθρωποι ἁπλοί σάν τά δέντρα μπροστά στόν ἥλιο

ἄνθρωποι πού δέν ἔχουμε ἄλλο κρίμα στό λαιμό μας

ἐξόν μονάχα πού ἀγαπάμε ὅπως καί σύ

τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ἀδελφέ μου Ζολιό,

κάμποσα χρόνια τώρα τριγυρνᾶμε

ἀπό ξερονήσι σέ ξερονήσι

κουβαλώντας στή ράχη μας τίς σκηνές μας

μήν προφταίνοντας νά στήσουμε τίς σκηνές μας

μήν προφταίνοντας νά στήσουμε δυό λιθάρια νά βάλουμε πάνου τό τσουκάλι μας

μήν προφταίνοντας νά ξυριστοῦμε καί νά καπνίσουμε μισό τσιγάρο στά γόνατα τῆς αὐγῆς.

Ἀπό προσκλητήριο σέ προσκλητήριο

ἀπό ἀγγαρεία σέ ἀγγαρεία

κουβαλώντας στίς τσέπες μας κάτι παλιές φωτογραφίες τῆς ἄνοιξης

- ὅσο πάει ξεθωριάζουν - δε γνωρίζονται -

θἆταν αὐτός ὁ κῆπος μας - πῶς ἦταν;

- πῶς εἶναι ἕνα στόμα πού λέει "σ' ἀγαπῶ" ;

πῶς εἶναι δυό χέρια πού ἀνεβάζουν στόν ὦμο τήν κουβέρτα σου

ὅταν ἐσύ κοιμᾶσαι μόνο μέ τό φρεσκοπλυμένο πουκάμισο τοῦ χαμόγελου; - δε θυμόμαστε.

Θυμόμαστε μονάχα

μιά φεγγερή φωνή μέσα στή νύχτα

μιά σιγανή φωνή νά λέει: λευτεριά καί εἰρήνη.

Ἔτσι ἀπό ξερονήσι σέ ξερονήσι

κουβαλώντας ἀπό λύπη σέ λύπη τό μπόγο μας

κουβαλώντας τήν καρδιά μας μέσα στό μπόγο μας

κουβαλώντας τήν πίστη μας μέσα στήν καρδιά μας

πολλές φορές δίχως ψωμί

πολλές φορές δίχως νερό

μ' ἁλυσσίδες στά χέρια

μήν προφταίνοντας νά πιάσουμε φιλία μ' ἕνα δέντρο ἤ μ' ἕνα παράθυρο

πάντα μ' ἁλυσσίδες στά χέρια

γιατί ἤμαστε κάτι ἄνθρωποι ἔτσι ἁπλοί

κάτι κεφάλια ἀγύριστα

πού ποτέ δέν ξεμάθαμε ν' ἀγαπᾶμε

ὅπως καί σύ, τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Περάσαμε πολύν καιρό στό Μακρονήσι

κοιμηθήκαμε μάγουλο μέ μάγουλο μέ τό θάνατο,

πολλοί ἀφήσανε κεῖ πέρα τά κόκκαλά τους

πολλοί ἀφήσανε τά πόδια τους καί τά χέρια τους

πολλοί τώρα περπατᾶνε μέ δεκανίκια

πολλοί δέν περπατᾶνε καθόλου

πολλοί φωνάζουν τίς νύχτες στόν ὕπνο τους

πολλοί δέν ἔχουν καθόλου μιλιά

πολλοί δέν μποροῦνε πιά νά δοῦν

πῶς σεργιανάει ἕνα σύγνεφο τήν τριανταφυλλιά θλίψη του στήν εὐγένεια τῶν βραδινῶν νερῶν

πολλοί δέν μποροῦνε πιά νά καταλάβουν τή φωνή τῆς μάνας -τους κι ὅλο τό φταίξιμό μας ἦταν πού ἀγαπᾶμε

ὅπως καί σύ, τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ἐκεί, Ζολιό, ἦταν πέτρες, πολλές πέτρες

μονάχα πέτρες μέ σφιγμένα δόντια

μονάχα φωνές πιό σκληρές ἀπ' τίς πέτρες

καί πληγές σιωπηλές σάν τίς πέτρες

καί μπότες πού χτυποῦσαν τίς πέτρες.

Τοῦτες τίς πέτρες κουβαλούσαμε στή ράχη μας,

τοῦτες τίς πέτρες σκάβαμε μέ τά νύχια μας.

Δέν ξέρω ἄν ἦταν οὐρανός - δέν ἦταν.

Μονάχα πέτρες, πολλές πέτρες,

κι ὅμως, Ζολιό, πάνου σ' αὐτές τίς πέτρες

ἀκούγαμε κρυφά τά βράδια,

μέ τ' ἀφτί κολλημένο στήν πληγή μας,

ἀκούγαμε νά σεργιανάει ἡ λευτεριά κ' ἡ εἰρήνη.

Βέβαια, Ζολιό, κάπου θά ὑπῆρχε ὁ ἀποσπερίτης

ξεφυλλίζοντας τή μαργαρίτα τοῦ πόνου ἀπ' τή λύπη τοῦ κόσμου,

καί βέβαια θά ὑπῆρχε - δέ βλέπαμε.

Ἀπ' ὅλες τίς μεριές ἤμασταν κλειδωμένοι

ἀπό παντοῦ μᾶς κοίταζαν μέ τά τυφλά τους μάτια τά ντουφέκια

ἀπό παντοῦ τά κλεφτοφάναρα ἄνοιγαν τρύπες στό σκοτάδι

παντοῦ μέσα σ' αὐτές τίς τρύπες καθόταν σταυροπόδι ὁ θάνατος - μᾶς κοίταζε -

ἀπάνου σ' ὅλες τίς σκοπιές οἱ φρουροί φώναζαν:

Ἄλτ, τίς εἶ; Ἄλτ, τίς εἶ; Ἄλτ, τίς εἶ;

Δέν ἦταν τίποτα

μονάχα ὁ φόβος τους -

δέν βλέπαν τίποτα

μονάχα τόν ἴσκιο τους -

ὅμως ἐμεῖς τό ξέραμε, Ζολιό,

κάτου ἀπ' τίς μαῦρες καμάρες πού ἄνοιγαν οἱ φωνές τους

ἐρχόνταν νά μᾶς ἀνταμώσουν συνωμοτικά

ἡ λευτεριά κι ἡ εἰρήνη.

Ζολιό,

ἦταν πικρό τό ψωμί πού γευτήκαμε

ἦταν πικρό νά ξημερώνει καί νά μή νοιάζεσαι νά πληθεῖς καί νά κοιτάξεις τόν ἥλιο

ἦταν πικρό νά βραδιάζει καί νά μή σέ γνωρίζει ἕνα ἀστέρι

ἦταν πικρό νά νυχτώνει δίχως νἄχεις ἕνα στίχο νά σταυρώσεις τό προσκέφαλό σου

ἦταν πικρό νά θέλουν νά πεθάνεις πρίν προφτάσεις νά πεῖς τό τραγούδι σου

ἦταν πικρό νἆναι τόσο ὄμορφη ἡ ζωή καί σύ νά πρέπει νά πεθάνεις

γιατί ἀγαπᾶς τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Οἱ νύχτες μας στάθηκαν πολύ βαριές

σάν ὅταν δέ σ' ἀφήνουνε νά πεῖς τήν ἀλήθεια

καί τό φεγγάρι κρεμόταν στόν οὐρανό

ὅπως κρέμεται ἡ τραγιάσκα τοῦ σκοτωμένου στό καρφί τῆς πόρτας

κι ὅταν βγάζαμε τά παπούτσια μας

καί μέσα στίς τσέπες μας καθόταν ὁ φόβος

καί μέσα στά νύχια μας καθόταν ὁ φόβος -

δέ λέω, Ζολιό, πολύ φοβόμαστε γιά μᾶς

μά πιότερο φοβόμαστε, Ζολιό,

γιά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Πολλά τραβήξαμε, Ζολιό, πολλά,

πολλά τραβᾶμε,

νά κοιμόμαστε μέ τίς ἀρβύλες μας

νά μήν ἔχουμε νερό στήν κάψα τοῦ μεσημεριοῦ

νά μήν ἔχουμε γράμματα στήν παγωνιά τῆς νύχτας

νά μήν μποροῦμε ν' ἀκούσουμε τή σιωπή

ἀνάμεσα σέ δυό λόγια

ἀνάμεσα σέ δυό χέρια πού σφίγγονται

τή σιωπή λίγο πρίν ἀπ' τόν ὕπνο

τή σιωπή λίγο πιό ὕστερα ἀπ' τόν ἔρωτα

τή σιωπή ὅταν κλείνει ἕνα παντζούρι στή βροχή

τή σιωπή ὅταν ἀνοίγει ἕνα λουλούδι

ὅταν ἀνάβουμε τή λάμπα καί δέ λείπει κανένας

ὅταν σβήνουμε τή λάμπα καί λέμε "καληνύχτα"

τή σιωπή ὕστερ' ἀπ' τά χειροκροτήματα

ἐκείνη τή βαθιά, στοχαστική σιωπή

πού σχεδιάζει μέ τό δάχτυλο στό χῶμα τήν εὐτυχία τοῦ κόσμου

ὕστερ' ἀπ' τήν παρέλαση τῆς λευτεριᾶς καί τῆς εἰρήνης.

Ζολιό, μᾶς κυνηγᾶνε στήν πατρίδα μας

γιατί ἀγαπᾶμε πολύ τήν πατρίδα μας

γιατί ἀγαπᾶμε τοῦτες τίς γριοῦλες μας ἐλιές

μέ τά σταχτιά τσεμπέρια τους καί τό ρυτιδωμένο τους χαμόγελο

γιατί ἀγαπᾶμε τά βασανισμένα ἀμπέλια μας μέ τό θυμό τους καί τή λύπη τους

ἐτοῦτα τά σπασμένα μάρμαρα πού φέγγουνε τό βράδι τά φτωχά κατώφλια μας καί τά νυχτέρια μας

ἐτοῦτες τίς πορτοκαλιές πού ἀνάβουνε τά κίτρινα φανάρια τους πάνου ἀπό τά σκυμμένα μέτωπα

ἐτοῦτα τά πλατάνια πού κρατᾶν στούς ὤμους τους τόν ἥλιο καί τά χρόνια καί τά καριοφίλια

ἐτοῦτα δῶ τά χωματένια χέρια πού κρατᾶνε τήν τιμή τοῦ κόσμου.

Μᾶς κυνηγᾶνε, Ζολιό, γιατί δέ θέλουμε

νά βλαστημᾶν τό χῶμα μας οἱ ξένες μπότες

γιατί δέ θέλουμε, Ζολιό, νἆναι ἡ πατρίδα μας

ἔξω ἀπ' τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Τώρα ὅσο πάει λιγοστεύουν οἱ καρέκλες γύρω στό τραπέζι τοῦ σπιτιοῦ μας

κι εἶναι λυπημένες οἱ καρέκλες πάνου ἀπ' τόν ἴσκιο τους,

ὅταν βραδιάζει εἶναι μονάχες οἱ καρέκλες

κι ἡ φοινικιά εἶναι μονάχη στήν αὐλή τοῦ σπιτιοῦ μας

βρέχει τή μοναξιά της πάνου στό χῶμα

κι ἡ μάνα μας εἶναι πιό μονάχη

ὅταν πλέκει τά τσουράπια κείνου πού λείπει

καί δέν ξέρει πώς κείνος πού λείπει εἶναι σκοτωμένος

καί καμιά γειτόνισσα δέν ἔρχεται νά νυχτερέψει μαζί της

γιατί φοβοῦνται οἱ ἄνθρωποι τίς μανάδες τῶν ἡρώων

(εἶδες, Ζολιό, πῶς καταντῆσαν τούς ἀνθρώπους;)

μονάχα ἀπ' τό περβάζι τοῦ παράθυρου

σκύβουν νά τήν καλησπερίσουν

οἱ δυό κουμπάρες της: ἡ λευτεριά κι ἡ εἰρήνη.

Ζολιό, ἐδῶ πέρα κάνουν τή ζωή πολύ δύσκολη

καί τό θάνατο πολύ εὔκολο.

Κι ὅμως ποτέ δέν πεθαίνει εὔκολα κανένας.

Ξέρεις ἐσύ πόσο στοιχίζει στόν κόσμο ἀκόμα ἕνα ἄδειο κρεββάτι

δυό ἄδεια σκονισμένα παπούτσια κάτου ἀπ' τό κρεββάτι

ὁ ἥλιος πού μπαίνει τ' ἀπόγευμα στό σπίτι ἀπό τό δυτικό παράθυρο

φωτίζοντας τό σακκάκι τοῦ νεκροῦ ποῦ κρέμεται ἀκόμα στόν τοῖχο,

ἐσύ ξέρεις πόσο στοιχίζει στόν κόσμο νά σκοτώνονται

κεῖνοι πού ἀγάπησαν τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Εἶναι σκληρή ἐδῶ ἡ ζωή -

πάντα ἔτσι γίνεται ὅπου οἱ νεκροί πληθαίνουν.

Ἀνάμεσα ἀπ' τή σκαλωσιά μιᾶς κρεμάλας

κοιτᾶμε τόν οὐρανό.

Αὐτά εἶναι τά παράθυρά μας.

Κι ὡστόσο εἶναι νά κλαῖς ἀπό χαρά , Ζολιό -

γιά δές πῶς φέγγει ὁ ἥλιος -

ἀνάμεσα ἀπό τοῦτα τά παράθυρα μιά λυγαριά περνάει τό χέρι της - μᾶς χαιρετάει,

μᾶς χαιρετάει ὅλη ἡ ζωή - κι εἶναι νά κλαῖς ἀπό χαρά χαϊδεύοντας

ἐτοῦτο τό ἀργασμένο, τό ἱδρωμένο χέρι πού σοῦ ἁπλώνει ὁ κόσμος.

Ζολιό, πῶς φέγγει ὁ ἥλιος!

Θαρρῶ πῶς τοῦτο γίνεται

γιατί ἀγαπᾶμε κάθε μέρα πιό πολύ

ὅπως καί σύ, τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ἐδῶ οἱ καρδιές εἶναι σάν τά καμένα σπίτια,

- οὔτε στέγη, οὔτε πόρτες, οὔτε παράθυρα,

παντοῦ καψαλιασμένες τρύπες

παντοῦ καπνισμένα δοκάρια,

ἀπό παντοῦ μπαίνει οὐρανός.

Κι εἶναι παράξενο, Ζολιό, - δέν εἶναι; -

νά βλέπεις ἀνάμεσα σ' αὐτές τίς τρύπες

νά περνᾶνε τά σύγνεφα καί τά χρόνια

νά περνᾶνε τά πουλιά καί τά δειλινά

ν' ἀνάβουν καί νά σβήνουν τ' ἀστέρια

ἀνάμεσα ἀπό τοῦτα τά μαῦρα δοκάρια.

Εἶναι παράξενο νά ὑπάρχουνε τόσα καμένα σπίτια

καί νά κοιτᾶς τόν οὐρανό μέσ' ἀπό τά καμένα σπίτια

καί πιό παράξενο νἆναι τόσο γαλάζιος ὁ οὐρανός

πάνου ἀπό τόσα καμένα σπίτια.

Κι ὅμως παράξενο καθόλου, μέσ' ἀπ' τά γυμνά πλευρά

νά φέγγει τήν καρδιά μας τόση λευτεριά καί εἰρήνη.

Κάθε μέρα πληθαίνουν οἱ τάφοι,

τάφοι, τάφοι, τάφοι,

γέμισε ἡ γῆ μας τάφους, ἀδελφέ μου,

δέν ἔμεινε μιά σπιθαμή στή γῆ μας

νά φυτέψουμε τριαντάφυλλα

νά παίξουν τόπι τά παιδιά

νά φιληθοῦν δυό ἀγαπημένοι.

Μά πάντα μένει πολύς τόπος

πάνου ἀπ' τούς τάφους μας, Ζολιό

γιά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Πολύν καιρό δέν κουβεντιάσαμε παρά μόνο μέ τό θάνατο,

ψειρίσαμε στά γόνατά μας τό θάνατο

ὅπως ψειρίσαμε τή φανέλα μας

κι ἀκόμα μές στίς τσέπες μας μένουν τά ψίχουλα

ἀπ' τό ψωμί πού μοιραστήκαμε μέ τό θάνατο

γι' αὐτό καί τά λόγια μας εἶναι ἄβολα

γι' αὐτό κι εἶναι πικρό τό στόμα μας

πού δέν μπορέσαμε ἀκόμα νά φιλήσουμε στό κούτελο

τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Λίγο-λίγο γδυθήκαμε ἀπ΄ ὅλα τά στολίδια

μείναμε μόνο μέ τή γύμνια μας

γυμνοί, θεόγυμνοι,

κουβαλώντας τίς πέτρες στόν ἀνήφορο

κάτου απ' τίς βρισιές καί τά μαστίγια

σκάβοντας μέ τά νύχια μας τή νύχτα

γιά ν' ἀνοίξουμε μιά τρύπα στό φῶς

μαῦροι ἀπ' τό κάρβουνο τῆς νύχτας

μαῦροι σάν τούς ἀδελφούς μας τούς Μαύρους

σάν τούς ἀδελφούς μας ἀνθρακωρύχους

μέ μιά λάμπα μονάχα κρεμασμένη στή ζώνη μας

μ' ἕνα κόκκινο ἀστέρι μονάχα στήν καρδιά μας

φωτίζοντας τό δρόμο μή σκοντάψει

ἡ λευτεριά κι ἡ εἰρήνη.

Ἀγαπημένε μου Ζολιό,

ἔχω καιρό ν' ἀκούσω ἕνα ἀστέρι

νά σκάβει μιά γούβα στήν καρδιά μου

γιά νά φυτέψει ἕνα λουλούδι.

Σκληρή ἡ ζωή μας στάθηκε, Ζολιό,

νἄμαστε ὁλημερίς μέσα στόν ἥλιο

καί νά μήν ἔχουμε μιά θύμηση ἀπό ἥλιο,

νἄμαστε πλάι στή θάλασσα

καί νά μήν ἔχουμε δυό πῆχες θάλασσα

γιά νά τυλίξουμε τήν καρδιά μας πού καίγεται,

νά κουβαλᾶμε ὁλοχρονίς τό μπόγο μας,

ἕνα βαμμένο ἀμπέχονο, μιά καραβάνα, ἕνα παγούρι,

τόν καημό μας, τόν καημό τῶν δικῶνε μας, τόν καημό τοῦ κόσμου

καί νά μή βρίσκουμε μιά θέση ν' ἀπαγγιάσουμε

νά ζυμώσουμε τό χῶμα μέ τό δάκρυ μας

νά φτιάξουμε σταμνιά γιά τά φτωχά παράθυρα

νά κρυώνουν τό νερό τῆς λευτεριᾶς καί τῆς εἰρήνης.

Πές μας, Ζολιό, πῶς κοιμᾶται τό μεσημέρι

ἀνάμεσα στά στάχια καί τίς παπαροῦνες,

πῶς κατεβαίνει ἡ γαλήνη τό βράδι ἀπ' τό βουνό

(λέω, θἆναι τά μαλλιά της νοτισμένα ἀπ' τ' ἀστέρια),

πῶς λυγίζει ἕνα κλωνάρι στή μέση τῆς αὐγῆς,

πῶς εἶναι τά χέρια τῆς μητέρας

ὅταν διπλώνει τίς πετσέτες ὕστερ' ἀπ' τό δεῖπνο,

πῶς εἶναι ὁ ἴσκιος τῆς ἀδελφῆς πάνου στόν τοῖχο

ὅταν σιμώνει στή λάμπα νά περάσει τήν κλωστή στή βελόνα

καί νά μπαλώσει αιωπηλά τή λύπη τοῦ σπιτιοῦ μας;

Πές μας, Ζολιό, πῶς εἶναι;

Ξεχάσαμε, Ζολιό, ὅλα τα ξεχάσαμε

κι ὅλα μαζί τά βρήκαμε μέσα σέ μιά βουή ἀπό φῶς

κοιτάζοντας μόνο μπροστά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ἀλήθεια, δέ θυμόμαστε

πῶς χαιρετάει ἕνα πράσινο φύλλο τή μέρα

πῶς χτίζουν τά μερμήγκια τό σπίτι τους

πῶς σεργιανάει ἡ λιακάδα στά περβόλια

τί χρῶμα παίρνει ἡ σκιά τοῦ δέντρου μέσα στό νερό

τί λέει ἕνα σύγνεφο σταυρώνοντας τά χέρια του στό λιόγερμα

τί σχῆμα παίρνει τό σῶμα τῆς γυναίκας κάτου ἀπ' τ' ἄσπρο σεντόνι - δε θυμόμαστε,

θυμόμαστε μονάχα κείνους πού πεθάνανε

γιά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Εἶναι δύσκολο τώρα νά ξεχωρίσεις τή φωνή τοῦ δειλινοῦ

καί τό βῆμα τοῦ καλοκαιριοῦ στ' ἀκρογιάλι,

εἶναι δύσκολο ν' ἀκούσεις μιάν ἀχτίνα πού διπλώνει τό δάχτυλο

καί χτυπάει τό τζάμι μιᾶς παιδικῆς κάμαρας τό ἀπόγευμα,

δύσκολο - σάν ἔχεις ἀκούσει τίς φωνές τῶν πληγωμένων στίς χαράδρες

σάν ἔχεις δεῖ τ' ἀστέρια σά σκουριασμένα κουμπιά στά χιτώνια τῶν ἐκτελεσμένων

σάν ἔχεις δεῖ τά φορεῖα ν΄ ἀνηφορίζουν τή νύχτα

σάν ἔχεις δεῖ τή νύχτα νά μή λέει "αὔριο"

σάν ἔχεις δεῖ πόσο δύσκολα κερδίζουμε

τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ξεμάθαμε πολλά, Ζολιό,

ξεμάθαμε πῶς γλιστράει τό ψάρι τῆς γαλήνης στά ρηχά τῆς σιγαλιᾶς

πῶς μπλέκονται οἱ γαλάζιες φλέβες στά χέρια τῆς ἄνοιξης - ξεμάθαμε

μάθαμε τώρα κάτι πράματα ἁπλά

πολύ ἁπλά

πολύ σίγουρα

πῶς ὁ οὐρανός ἀρχίζει ἀπ' τό ψωμί

πῶς δέν εἶναι δίκιο ἄλλοι νά βγάζουν τό ψωμί

κι ἄλλοι νά τρῶνε τό ψωμί

πῶς δέν εἶναι δίκιο νά φτιάχνουν κανόνια

καί νά λείπουν τ' ἀλέτρια, - ἁπλά πράματα,

μπορεῖ κι ἕνα παιδί νά τά πεῖ σέ μιά φυσαρμόνικα τῆς τσέπης

μπορεῖ κι ἕνας καλός φαντάρος πού ὀνειρεύτηκε τή μάνα του

νά τιναχτεῖ ἀπ' τόν ὕπνο του καί νά τά πεῖ σέ μιά σάλπιγγα

κι οἱ νεκροί μας τά ξέρουν πιό καλά - κάθε νύχτα ἡ σιωπή τους τα φωνάζει - ἁπλά πράματα

- δέν εἴμαστε σοφοί, Ζολιό,

ἁπλά πράματα λέμε

πολύ ἁπλά τά λέμε

πώς ἀξίζει κανένας νά ζεῖ καί νά πεθαίνει

γιά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ζολιό, πολύν καιρό εἶχα μείνει

δίχως χαρτί, δίχως μολύβι, δίχως μουσική

μήν ξέροντας κάθε φορά ἀπό ποῦ βγαίνει ὁ ἥλιος

νιώθοντας ξένο τό χέρι τοῦ ἀγέρα πάνου στό χέρι μου

νιώθοντας ξένο τό στόμα τῆς στάμνας στό στόμα μου

δίχως νά κόβω τά γένια μου

δίχως νά γράφω στίχους -

ξέμαθα πιά, Ζολιό, νά γράφω στίχους

ἔμαθα μονάχα νά γράφω τοῦτες τίς δυό λέξεις

λευτεριά και εἰρήνη.

Ζολιό, τό ξέρω, τά τραγούδια μου

εἶναι χοντροκομμένα κι ἀπελέκητα,

φορᾶνε χοντροπάπουτσα οἱ στίχοι μου

μέ πολλές ἀράδες καρφιά γιά ν' ἀντέχουν στά κατσάβραχα

καθώς ἀνηφορᾶνε ὅλο τό θάνατο

γιά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ναί, σά χωριάτης εἶναι τό τραγούδι μου

μέ μπαλωμένο βρακί

μέ σκισμένο πουκάμισο

μέ τό χῶμα σφηνωμένο στά νύχια του

μέ τό πρόσωπο σκαμένο ἀπ' τήν ἁλμύρα καί τόν ἥλιο

ἀπ' τόν καημό κι ἀπ' τήν ἐλπίδα κι ἀπ' τήν ἀγάπη

καί μ΄ ἕνα κόκκινο γαρύφαλλο στ' ἀφτί του

- κοίτα πῶς σφίγγει ὁ στίχος μου μέσα στά δάχτυλά του τήν καρδιά μου

ὅπως σφίγγει ὁ χωριάτης τό σκοῦφο του

μπαίνοντας κι αὐτός στό Συνέδριό σας

μπαίνοντας γιά νά πεῖ κι αὐτός δυό λόγια

γιά τή λευτεριά καί τήν ειρήνη.

Μα αὐτοῦ μέσα, Ζολιό, εἶναι τ' ἀδέρφια μας,

εἶναι τ΄ ἀδέρφια μας πού τ' ἀνταμώσαμε στήν ἴδια πίκρα

ὅταν μασοῦσαν μιά μπουκιά ψωμί μπροστά στό γκρεμισμένο σπίτι τους

ὅταν βάζαν στό γυλιό τους τό μωρό τους καί τίς σφαῖρες τους

και πολεμοῦσαν γιά τήν εἰρήνη

ὅταν ψάχναν στίς στάχτες τῆς πυρκαϊᾶς νά βροῦν τό πόμολο τῆς πόρτας τους καί τά χνάρια τῆς ζωῆς τους,

γι' αὐτό δέ ντρέπεται ὁ στίχος μου

νά περπατήσει ἀνάμεσά σας μέ τίς ἀρβύλες του

ν' ἀφήσει τήν καρδιά μου ἀδέξια πάνου στό τραπέζι σας

ὅπως ἀφήνει ὁ χωρικός ἕνα μικρό ἄσπρο πρόβατο

ἀπάνου στήν ποδιά τῆς λευτεριᾶς καί τῆς εἰρήνης.

Εἶναι πικρή ἡ ζωή, Ζολιό, καί δέν μπορῶ νά τραγουδήσω

ὅταν πίσω ἀπ' τό στενό παράθυρο τῆς φυλακῆς

πίσω ἀπ' τά σιδερένια τετράγωνα

εἶναι στριμωγμένα τά πρόσωπα τῶν ἀγωνιστῶν

κοιτάζοντας τό δρόμο μέ τίς λίγες σκονισμένες πιπεριές

ἀκούγοντας τή φωνή ἑνός παιδιοῦ ἔξω ἀπ' τό φοῦρνο

καί τή θλιμμένη φυσαρμόνικα τοῦ δειλινοῦ πίσω ἀπ' τούς λόφους.

Μακριά σφυράει τό τραῖνο τῆς Λαρίσης - μές στό σφύριγμά του

κουβαλάει τή μυρωδιά τῶν θερισμένων κάμπων τῆς Θεσσαλίας.

Ἄχ, ἔξω νά βραδιάζει ἀργά ἕνα βράδι ἑλληνικό ὅλο διαφάνεια,

φῶτα ν' ἀνάβουν στίς ὑπαίθριες μπυραρίες τῆς λεωφόρου Ἀλεξάνδρας - στον ἀγέρα

μιά μυρωδιά τηγανητῆς μαρίδας και ροδάκινου -

Κι ἀκόμη αὐτά τά πρόσωπα νά μένουν στριμωγμένα πίσω ἀπό τά κάγκελα

κόβοντας ἕνα κλωναράκι ἀστέρια νά μυρίζουν στόν ὕπνο τους,

ν' ἀκοῦν τή δύναμη τους ἄνεργη νά σκάβει τά πλευρά τους

ν' ἀκοῦν τό βῆμα τοῦ δεσμοφύλακα στό διάδρομο

ν' ἀκοῦν τό μεγάλο κλειδί νά στρίβει στήν πόρτα

κι ὅλο νά περιμένουνε τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Θά ξέρεις βέβαια, Ζολιό, γιά τό Μανώλη Γλέζο

- ἄ, πῶς νά σοῦ τό πεῖ τό στόμα μου, Ζολιό,

ὅταν περνοῦσε μέ τά δυό του χέρια στίς τσέπες τοῦ παντελονιοῦ τά σοκάκια τῆς Πλάκας,

ὡραῖο παιδί χαμογελώντας στ' ὄνειρο τοῦ κόσμου πάνου ἀπ' τίς ὀροσειρές τῆς δυστυχίας

ὅταν σκαρφάλωνε τά βράχια τῆς Ἀκρόπολης

σφίγγοντας μές στίς δυό νεαρές γροθιές του

τήν ὀργή ὅλων τῶν λαῶν καί τήν ἐλπίδα τους

ὅταν κάτου ἀπό τ' ἀνοιχτά ρουθούνια τῶν πεινασμένων πολυβόλων

ἔσπαγε μέ τίς δυό γροθιές του τόν κυρτό σταυρό

ἔσπαγε μέ τίς δυό γροθιές του ὅλα τά δόντια τοῦ θανάτου -

Καί, νά πού χρόνια τώρα

ὁ Μανώλης ὁ Γλέζος, Ζολιό,

κοιτάει τό φῶς πίσω ἀπ' τά σίδερα

κι ἀκόμη μέ τά δυό του χέρια, σημαδεμένα ἀπ' τίς χειροπέδες,

σκουπίζει τά κλαμένα μάτια τοῦ κόσμου

σκουπίζει τό ἱδρωμένο μέτωπο

τῆς λευτεριᾶς καί τῆς εἰρήνης.

Ἔμαθες τίποτα, Ζολιό, γιά τή γιαγιά-Βαγίτσα;

Τήν ὥρα πού τήν παίρναν γιά νάν τή σκοτώσουν

εἶχε πλυθεῖ κι εἶχε φορέσει τά καλά της

εἶχε βάψει μονάχη τά παπούτσια της

κι εἶχε ἕνα φαρδύ χαμόγελο πίσω ἀπ' τίς ρυτίδες της

ὅπως εἶναι τό λιόγερμα πίσω ἀπ' τά κυπαρίσσια τοῦ χωριοῦ της.

Ἔβγαλε ἀπό τόν κόρφο της τό μαῦρο της μαντήλι

καί χόρεψε στό προαύλιο τῆς φυλακῆς "Ἔχετε γειά βρυσοῦλες",

"Ἔχετε γειά", ἡ γιαγιά-Βαγίτσα χόρεψε

ἀνεμίζοντας τό μαῦρο μαντήλι της.

Ζολιό, τήν εἶδες τή γιαγιά-Βαγίτσα;

Δέν μπορεῖ, θά τήν εἶδες, Ζολιό,

τήν ὥρα πού χόρευε πιασμένη ἀπ' τό χέρι

τῆς λευτεριᾶς καί τῆς εἰρήνης.

Εἶναι ὄμορφος ὁ κόσμος, Ζολιό,

ἄ, ναί, εἶναι ὄμορφος ὁ κόσμος

ὅταν ἡ γιαγιά-Βαγίτσα ἀνεμίζει τό μαῦρο μαντήλι της

κάτου ἀπ' τή μύτη τοῦ Χάροντα -

τόσο ὄμορφος ὁ κόσμος πού μποροῦμε νά πεθάνουμε

κρατώντας τό μαντήλι της γιαγιά-Βαγίτσας καί χορεύοντας

γιά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Κι ἡ Μαρία Λεοντίδου, ἀδελφέ μου,

ἡ παραδουλεύτρα,

πού συγύριζε ξένα σπίτια καί σπίτι δέν εἶχε

ποὔπλενε τά ξένα ροῦχα καί δέν εἶχε πουκάμισο

κι εἶχε δυό χοντρά χέρια

δυό χέρια ἀπό καημό καί σίδερο

δυό χέρια βασανισμένα ἀπ' τόν πικρό μόχτο

δυό χέρια σά δυό καμένα δέντρα στό λιοβασίλεμα

- τή σκότωσαν, Ζολιό, τή Μαρία

μά λέω πού μεθαύριο θά μπουμπουκιάσουν τά χέρια της

μέσα στή λευτεριά καί στήν εἰρήνη.

Ζολιό, ἡ Μαρία εἶχε μάθει

ὅπως καί μεῖς πώς ὁ οὐρανός ἀρχίζει ἀπ' τό ψωμί,

γι' αὐτό, λίγο προτοῦ πεθάνει,

ἔδεσε τά χοντρά της χέρια στήν καρδιά της

κοίταξε ἀπ' τή μεριά πού βγαίνει ὁ ἥλιος

κι εἶπε:

"ἄν εἶναι νά χορτάσει ὁ κόσμος τό ψωμάκι

ἔτσι πού δέν τό χόρτασα ποτές μου ἐγώ

ἄς πάω κι ἐγώ -

μονάχα νά χορτάσει ὁ κόσμος τό ψωμάκι".

Τί λές, Ζολιό, δέ θά ξαναβροῦμε τή Μαρία

νά κρατάει μές στά χοντρά της χέρια μιά μεγάλη σκούπα πρωινές ἀχτίνες

καί νά σκουπίζει τά πλατιά πεζοδρόμια τοῦ μέλλοντος

ἤ νά κρατάει μιά θεόρατη καισαριανιώτικη σημαία,

μεθαύριο, λέω, πού θά γιορτάζουμε

τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη;

Πῆρε τ' ἀφτί σου τίποτα, Ζολιό,

καί γιά τήν ἄλλη μας γιαγιά τή Μαμαλίνα;

Ἡ γιαγιά Μαμαλίνα

εἶναι μιά γριούλα ἐνενήντα χρονῶ

ἔχει δυό δεντράκια ρυτίδες γύρω στά μάτια της

ἔχει μιά μαύρη φούστα γιομάτη θάνατο

καί μιάν αὐλακιά περηφάνεια ἀνάμεσα στά φρύδια

σάν ἕνα καμπαναριό ἀνάμεσα στά σύγνεφα.

Τὄνα της τό παιδί σκοτώθηκε στήν Ἀλβανία

τ' ἄλλο της τῆς τό σκότωσαν οἱ Γερμανοί

τ' ἄλλο της τὄστησαν στόν τοῖχο τίς προάλλες,

κι ἡ γιαγιά-Μαμαλίνα,

ἡ γιαγιά μας, Ζολιό,

δικάστηκε ἰσόβια

γιατί ἀγαποῦσε ἡ καψερή

ὅπως κι ἐγώ κι ὅπως κι ἐσύ

τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Τώρα ἡ γιαγιά-Μαμαλίνα

μές στό κελί της μετράει τούς πεθαμένους

πλέκει τσουράπια γιά τούς πεθαμένους

πλέκει μιά μάλλινη χωριάτικη φανέλα γιά τόν κόσμο πού κρυώνει

πλέκει ἕνα κόκκινο σκουφάκι γιά τήν Ἄνοιξη.

Ἄ, δέν τό βάζει κάτου ἡ γιαγιά-Μαμαλίνα,

ἡ γιαγιά μας, Ζολιό,

ψήνει στό μπρίκι της τό καφεδάκι της -ἄν ἔχει-

κι ἀπ' τό ἴδιο πήλινο φλιτζάνι της κερνάει

τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ζολιό, θἆχα χιλιάδες τέτοια νά σοῦ πῶ

μά δέ μέ παίρνει ἡ ὥρα.

Ζολιό, εἶναι τώρα κάπου δέκα χρόνια

πού οἱ νύχτες μας περνοῦν σκυφτές κάτου ἀπ' τ' ἀστέρια τους

ὅπως περνοῦν οἱ ἐργάτριες φορτωμένες τσουβάλια στάρι -

μές ἀπ' τίς τρύπες πέφτουνε στό δρόμο φοῦχτες τ' ἄστρα -

δέ μᾶς παίρνει ὁ καιρός νά μαζέψουμε τοῦτο τό στάρι

νά φτιάξουμε φαρδιά καρβέλια

νά τ' ἀραδιάσουμε στό μεσιανό δοκάρι τοῦ κόσμου,

- δέ μᾶς παίρνει ἡ ὥρα, Ζολιό, - μᾶς κυνηγᾶνε,

καί βιάζουμε νά σοῦ στείλω τό γράμμα μου

γιατί δέν ξέρεις αὔριο τί γίνεται

γιατί δέν ξέρεις τί γίνεται στή χώρα μας

γιά κεῖνον πού λέει τήν ἀλήθεια

γι' αὐτόν πού βιάζεται νά χαιρετήσει

τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ζολιό,

θἄθελα ἀκόμα νά σοῦ ἐξομολογηθῶ

πώς τά βράδια ποά ἀρχίζει ὁ οὐρανός νά μᾶς γνωρίζει

κι ἡ Μεγάλη Ἄρκτος στέκεται ἔξω ἀπ' τήν αὐλόπορτα τῆς σιγαλιᾶς

μένουμε ὧρες μέ τό δάχτυλο ξεχασμένο στήν κουμπότρυπα τῆς λύπης

νά συλλογιόμαστε τόν κόσμο καί τά βάσανά του

ἕνα βιβλίο πού ἀπόμεινε μισοδιαβασμένο

ἕνα τραγούδι πού κόπηκε στή μέση

ένα τραγούδι που δε γράφτηκε ποτέ

μιά τσατσάρα πού ἀπόμεινε μονάχη σ' ἕνα κλεισμένο σπίτι

μιά ξυριστική μηχανή καί τό σαπούνι πάνου στό νιφτήρα

καί κεῖνον πού δέν ἔχει ἀνάγκη πιά νά ξυριστεῖ -

Ἄχ, έτσι τρυφερά νά συλλογιόμαστε τόν κόσμο

καί νά θυμώνουμε φορές - φορές, Ζολιό,

πού δέν μποροῦμε πιά νἄμαστε θυμωμένοι

πού δέν μποροῦμε νά μισοῦμε ὅσους μᾶς κάναν τό κακό

- βλέπεις ἡ ἀγάπη πάντοτε, Ζολιό, βαραίνει πιότερο ἀπ' τό μίσος -

καί πῶς πεινάει ἡ παλάμη μας νά σφίξει μιά παλάμη -

νά σφίξει καί τοῦ ἐχτροῦ μας τήν παλάμη

κι ὄχι πού κουραστήκαμε, Ζολιό,

κι ὄχι πού ξεροζιάσανε τά χέρια μας

μά εἶναι γιατί ἀγαπᾶμε, ὅπως καί σύ,

τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ζολιό,

πολλοί θά βάζαν τήν ὑπογραφή τους κάτου ἀπ' τό γράμμα μου

ὅμως δέν ξέρουν γράμματα

θἄβαζαν μονάχα ἕνα σταυρό

σάν τούς χωρικούς τοῦ Μπονίκρο,

μά τοῦτοι πού δέν ξέρουνε νά βάζουν τήν ὑπογραφή τους

ξέρουν νά βάζουν ὅλη τήν καρδιά τους

γιά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη

καί γῶ ὑπογράφω γιά ὅσους ξέρουν

νά βάζουν ὅλη τήν καρδιά τους

γιά τή λευτεριά καί τήν εἰρήνη.

Ζολιό, πές καί στούς ἄλλους ἀδελφούς μας

στόν Ἔρενμπουργκ, στόν Ἀραγκόν καί στὀ Νερούντα,

στὀν Ἐλυάρ, στόν Πικασσό καί σ' ὅλα μας τ' ἀδέρφια

πώς εἴμαστε δῶ πέρα τρεῖς χιλιάδες ἐξόριστοι

ὄχι γιά τίποτ' ἄλλο, ἀδέρφια μου,

παρά μονάχα, νά, γιατί καί μεῖς ὅπως καί σεῖς

σηκώνουμε στή ράχη μας ἕνα ἀγκωνάρι ἀπ' τό καμένο σπίτι μας

νά χτίσουμε γιά κείνους πού θἀρθοῦν ἕνα καινούργιο σπίτι μέ πολλά παράθυρα

πολλά φαρδιά παράθυρα πρός τήν ἀνατολή

νά μή νυχτώνει ἀπό νωρίς ἡ καρδιά τῶν μανάδων

νά μήν κοιμοῦνται κάθε βράδι τά παιδιά δίπλα στό θάνατο.

Καί πού θά πάει, Ζολιό; - θά λυώσουμε μιά μέρα τίς ὀβίδες

νά φτιάξουμε σφυριά κι ἀλέτρια καί μπαλκόνια καί φτερά

κι ἕνα ἄγαλμα Ἄφτερης Χαρᾶς στή στάση, ἐκεῖ, τῶν λεωφορείων, στή φτωχογειτονιά μας

στή γειτονιά μας πού θά μερμηγκιάζει ἀπ' τά γιαπιά

κάτου ἀπ' τ' ἀσίγαστο χωνί τοῦ χειροδύναμου μεγάφωνου τῶν συνδικάτων

πού ὅλο θά λέει, θά λέει σταράτα καί μέ νούμερα

γιά τίς τεράστιες καταχτήσεις τῶν λαῶν στό πλάνο τῆς ἀνοικοδόμησης

καί θ' ἀπαγγέλλει ποιήματα τῶν νέων προλετάριων ποιητῶν

γιά τό χαρούμενο ἔρωτα

γιά τούς ὑδατοφράχτες

καί γιά τόν ἐξηλεκτρισμό τοῦ κόσμου.

Ἄχ, ἔτσι, ἀδέρφια μου, νά μήν ὑπάρχουν πιά καμένα σπίτια

μά νἆναι ὅλος ὁ κόσμος ἕνα σπίτι ἀσβεστωμένο μέ τή βούρτσα τοῦ ἥλιου

κι ἄχ, ἔτσι, ἀδέρφια μου, τοῦτο τό σπίτι νά τό συγυρνάει μονάχα

ἡ μάνα μας ἡ Λευτεριά κι ἡ πρωτοθυγατέρα της ἡ Εἰρήνη.

hers