Τόποι εξορίας και πολιτικοί εξόριστοι στην Ελλάδα
«H λέξη εξορία», σημειώνει ο Κωστής Λιόντης, επιμελητής του αφιερώματος Τόποι εξορίας (εφ. Η Καθημερινή, 16 Νοεμ. 2003), «σύνθεση της φράσης: “έξω των ορίων”, σύμφωνα με τα λεξικά νεοελληνικής, ως πρώτη έννοια είναι η εκτός των ορίων της χώρας αποπομπή και διαβίωση κάποιου πολίτη. Στον ελληνικό 20ό αι. μόνο σε μια περίπτωση ανταποκρίνεται εννοιολογικά. Πρόκειται για την επιφανή ομάδα κωνσταντινικών που έστειλε εξόριστους στην Κορσική ο Βενιζέλος το 1917. Μόνο κατ’ επέκταση ή μεταφορικά, αλλοιωμένη πάντως στην πρώτη της έννοια, η λέξη εξορία μπορεί να καλύψει την αποπομπή εντός των εθνικών ορίων».
Εξόριστοι γιορτάζουν το Πάσχα. Από αριστερά προς τα δεξιά: ο Γιάννης Ρίτσος, η αδελφή του, η Κατίνα Δ. Φωτιάδη και ο Δημήτρης Φωτιάδης, Αϊ-Στράτης, 1950-1951 [πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.]
Η ελληνική ιστορία του 20ού αιώνα σφραγίζεται, μεταξύ άλλων, και από τις πολιτικές διώξεις χιλιάδων αντιφρονούντων και τις εκτοπίσεις τους σε διάφορα νησιά του Αιγαίου. Μακρόνησος, Τρίκερι, Αϊ-Στράτης, Λήμνος, Γυάρος, Λέρος είναι μερικά μόνο από τα ελληνικά νησιά που μετατράπηκαν σε τόπους εξορίας.
Για την ιστορία του πολιτικού εγκλεισμού στην Ελλάδα παρακολουθήστε την εκπομπή Παρασκήνιο από το Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ. Από το Αρχείο της ΕΡΤ, επίσης, μπορείτε να παρακολουθήσετε δύο ντοκιμαντέρ για ισάριθμους τόπους εξορίας κατά τη μεταπολεμική περίοδο, τη Μακρόνησο και τη Γυάρο.
Περιηγηθείτε στο Μουσείο Δημοκρατίας του Αϊ-Στράτη, στο Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη και στον διαδικτυακό τόπο για την ιστορία της Μακρονήσου, όπου μπορείτε να βρείτε πληροφορίες για την ιστορία των τόπων, τη διαβίωση των πολιτικών εξορίστων, καθώς και άλλα τεκμήρια και φωτογραφίες.
Γιώργος Φαρσακίδης, Το καψόνι της ορθοστασίας 1950 [πηγή: Μουσείο Δημοκρατίας Αϊ-Στράτη]
Πλούσιο αρχειακό υλικό μπορείτε να αναζητήσετε στις ψηφιακές συλλογές των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, ενώ στην ιστοσελίδα του Γυμνασίου Αγίου Ευστρατίου μπορείτε να δείτε φωτογραφίες του Βασίλη Μανικάκη από τη ζωή των εξορίστων στον Αϊ-Στράτη.
Τις πρώτες εντυπώσεις της από την απόβασή της στη Μακρόνησο περιγράφει η Αφροδίτη Μαυροειδή, εξόριστη στο νησί. Αντίστοιχη είναι και η αφήγηση του Άρη Αλεξάνδρου σε γράμμα του το 1974, όπως το παραθέτει σχολιάζοντάς το ο Δημήτρης Ραυτόπουλος στη μελέτη του Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος. Η Αλέκα Παΐζη, τέλος, καταθέτει τη δική της μαρτυρία για την πολιτιστική δραστηριότητα των εξορίστων στα ξερονήσια του Αιγαίου.
Για την εμπειρία της εξορίας μιλούν οι ποιητές Γιάννης Ρίτσος (00:28:26 κεξ.) και Τίτος Πατρίκιος (00:02:12 κεξ.), αλλά και ο συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης (00:11:08 κεξ.) σε αντίστοιχα ντοκιμαντέρ από το Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ.
Για τη «ρετσινιά του κομμουνιστή» που ακολουθούσε όσους επέστρεφαν από τους τόπους εξορίας μπορείτε να διαβάσετε όσα κατατοπιστικά αναφέρει ο Λεφτέρης Ραφτόπουλος στο χρονικό-μαρτυρία Το μήκος της νύχτας. Μακρόνησος ’48-’50.
Η εμπειρία της εξορίας διαπερνά το έργο πολλών λογοτεχνών που βίωσαν τον πολιτικό κατατρεγμό και τον εκτοπισμό στα νησιά της «άγονης γραμμής». Ενδεικτικά κείμενα μπορείτε να διαβάσετε παρακάτω:
Είδα τη χώρα μου ανάστροφη
τα βουνά μου κυνηγημένα
τη γυναίκα μου πετροπέρδικα
Ο Κωνσταντίνος ο μικρός
κι ο Αλέξης αντρειωμένος
κι ο πρόεδρος τη ροκάνα του
ο ποιητής τη ροκάνα του
Ίος Νάξος Σίκινος
—Φολέγανδρος κι άλλα χρυσόψαρα—
παρά πόδα Λαυρίου η νήσος
κ' η Λέρος απαραμύθητη
Γιάννης Δάλλας, Από το ποίημα «Σημεία και τέρατα» (Ποιήματα 1948-1988, Νεφέλη, Αθήνα 1990, σ. 217)
Άρης Αλεξάνδρου, «Με τί μάτια τώρα πια», «Παράνομο σημείωμα», «Η στενογραφία της νεκρής ζώνης» (απόσπασμα)
Δημήτρης Δούκαρης, «Εξορία»
Βικτωρία Θεοδώρου, «Θάλασσα», «Παραγγελία»
Κλείτος Κύρου, «Κραυγή δέκατη πέμπτη»
Τάσος Λειβαδίτης, «Απλή κουβέντα» (απόσπασμα)
Βύρων Λεοντάρης, «Ο γυρισμός των εξoρίστων»
Τίτος Πατρίκιος, «Προσχέδια για τη Μακρόνησο», «Δύο άνθρωποι», «Οφειλή»
Γιάννης Ρίτσος, «Βράδι», «Α.Β.Γ.»
* * *
Η ζωή των κρατουμένων σε στρατόπεδο συγκέντρωσης σε κάποιο ξερονήσι είναι το θέμα της κινηματογραφικής ταινίας Happy Day του Παντελή Βούλγαρη. Στην Ψηφιακή Συλλογή της Ταινιοθήκης της Ελλάδας μπορείτε να βρείτε πληροφορίες για την ταινία, ενώ από το Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ μπορείτε να παρακολουθήσετε τον σκηνοθέτη να μιλάει για τα γυρίσματά της (00:27:12 κεξ.).
