Στη Μακρόνησο, μάς συντάξανε κατά εξάδες και μας
οδήγησαν στην πλαγιά, όπου περίμεναν κιόλας τα συνεργεία διαφωτίσεως. Ένας
ανθυπολοχαγός, περιστοιχισμένος από ροπαλοφόρους αλφαμίτες, μάς έβγαλε ένα
σύντομο λογίδριο (οι Έλληνες από δω, οι Βούλγαροι από κει). Τα ρόπαλα είχαν
μήκος 50 έκ. περίπου, με διάμετρο πάχους από 4 ως 5 εκ. αν δε με γελάει το
οφθαλμόμετρό μου – μικρότερη η διάμετρος στη
λαβή, μεγάλωνε ομαλά και αποκτούσε το μέγιστο μήκος της στην άκρη. Ένας
αλφαμίτης κράταγε μια χοντρή, φιδωτή ρίζα πουρναριού, πολύ μεγαλύτερη απ' τα
ρόπαλα. Σιδερένιους λοστούς δεν είχανε. Μετά το τέλος του λογίδριου, δεν
κουνήθηκε κανένας. Είπαν τότε στην πρώτη εξάδα να προχωρήσει και οι αλφαμίτες
εφορμήσανε αμέσως και αρχίσανε να χτυπάνε με τα ρόπαλα, ένας ή και δυο τον κάθε
κρατούμενο. Κοίταζα, θυμάμαι, να δω όσο το δυνατόν περισσότερα ανεβοκατεβάσματα
των ροπάλων ταυτόχρονα, ήθελα να μη μου διαφύγει καμιά λεπτομέρεια, αλλά το μάτι
δεν έχει βέβαια αυτή τη δυνατότητα, αναγκαζόμουνα να μετατοπίζω συνεχώς το
βλέμμα μου και τελικά το κάρφωσα σε έναν και μόνο βασανιζόμενο, που είχε πέσει,
όπως και οι άλλοι στο καταπράσινο χορτάρι - θα έπρεπε νάταν άνοιξη, είχε και
αγριολούλουδα, αν δεν κάνω λάθος, λιακάδα, χαρά θεού –
και είχε κουβαριαστεί, σαν έμβρυο στην κοιλιά της
μάνας του, για να αποφύγει τα χτυπήματα και άκουγα τους ξύλινους γδούπους πάνω
στα κόκκαλα και που και που ένα ήχο διαφορετικό, κάτι σαν κρακ, όταν έσπαγε
πιθανότατα κάποιο κόκκαλο – παΐδι είτανε,
καλάμι ή ωλένη;— και άκουγα τα ουρλιαχτά των βασανιζόμενων και είχα την εντύπωση
πως το παρακάνουν, πως οι κραυγές τους δεν αντιστοιχούν επακριβώς στον πόνο, λες
και θέλανε να δείξουν πως πονάνε περισσότερο απ’ ό,τι πράγματι πονούσαν,
ελπίζοντας έτσι να προκαλέσουν τον οίκτο των βασανιστών τους, μα εκείνοι
προσπαθούσαν να ουρλιάξουν ακόμα δυνατότερα, βρίζοντας όσο χυδαιότερα μπορούσαν
και σήκωναν όσο περισσότερο μπορούσαν τα ρόπαλα, να διαγράψουν τα ρόπαλα μια όσο
το δυνατόν μεγαλύτερη καμπύλη και να πέσουν έτσι με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη
δύναμη πάνω στα κόκκαλα («θα υπογράψετε, παλιοπούστηδες, τί είμαστε εμείς,
πουτάνες είμαστε πού υπογράψαμε;») φωνάζοντας και χτυπώντας, για να δει ό
αξιωματικός (ανανήψας κι αυτός) με πόσο ζήλο εκτελούν το καθήκον τους και μόνο
δυο τρεις χτυπάγανε με λιγότερη δύναμη, όπως μου φάνηκε, ίσως γιατί είταν
κουρασμένοι, ίσως γιατί δεν είχαν μάθει ακόμα το νέο τους επάγγελμα και θυμάμαι
πως την ώρα εκείνη μου πέρασε η σκέψη πως πριν από 100 χρόνια ακριβώς (το 1849)
ο Ντοστογιέβσκη είχε βρεθεί σε μια παρόμοια εξάδα και είχε δει να δένουν τους
συντρόφους του στους πασάλους για να τούς τουφεκίσουν (σκηνοθετημένα όλα αυτά
όπως αποδείχτηκε) μα εδώ δεν επρόκειτο βέβαια για σκηνοθεσία και η ψυχρή μου
λογική (ξέχασα να σημειώσω ότι παρακολουθούσα τον βασανισμό σαν ψύχραιμος
παρατηρητής) μου υπέβαλε τη σκέψη πως δε θα το αντέξω (όχι τον πόνο, αν
χτυπάγανε με κνούτο, θα το άντεχα, σκεφτόμουνα τότε και το σκέφτομαι ακόμα, έστω
κι αν μου οργώνανε τις σάρκες μου στην πλάτη, κι ας γινόντουσαν κιμάς οι σάρκες)
μα τα σπασμένα κόκκαλα, το σακάτεμα εφ’ όρου ζωής δε θα το άντεχα, δε θα
δεχόμουνα να το ρισκάρω (είχα ακούσει και είδα αργότερα σακάτες, με σπασμένα
χέρια και πόδια, είδα κατάκοιτους στα ατομικά αντίσκηνα, είδα τρελλούς) κ’ έτσι,
όταν πέρασαν δυο εξάδες ακόμα (ο σωφρονισμός της κάθε εξάδας δεν κράταγε και
πολύ, 5 με 7 λεφτά υπολογίζω κι ούτε θυμάμαι πόσοι υπέκυψαν και πόσοι άντεξαν
εκείνη την πρώτη φορά, οι αλφαμίτες δεν βιαζόντουσαν, κάνανε ένα πρώτο
κοσκίνισμα, είχαν όλον τον καιρό μπροστά τους) όταν έφτασε η σειρά της εξάδας
μου, προχώρησα πεντέξη βήματα προς τα δεξιά, έφτασα στο τραπέζι με τις έντυπες
δηλώσεις (ο αλφαμίτης που καθότανε μπροστά στο τραπέζι μου χαμογέλασε φιλικά και
βιάστηκε να μου δώσει το μολύβι και το χαρτί, υποδείχνοντας μου που ακριβώς
έπρεπε να υπογράψω) και πήρα τη δήλωση, τη διάβασα προσεχτικά και υπέγραψα
φαρδιά-πλατιά και ευανάγνωστα, με το πραγματικό μου όνομα (δεν ξέρω τι θάκανα,
μα μου φαίνεται πως αν μου ζητάγανε να αποκηρύξω τα ποιήματα μου θα
αντιστεκόμουνα περισσότερο) αργότερα όμως δεν έγραψα επιστολές στις εφημερίδες ή
στον Ιερέα του χωριού, να τις διαβάσει από άμβωνος την Κυριακή· κι ούτε ζήτησα
από τους συντάκτες των Γραφείων Ηθικής Αγωγής να μου γράψουν την ομιλία μου (οι
ομιλίες είχαν καταντήσει στερεότυπες και είχαμε πια βαρεθεί να τις ακούμε απ' τα
μεγάφωνα και πολύ σπάνια διασκεδάζαμε, όπως λόγου χάρη τότε που ακούσαμε κάποιον
να λέει ότι ανέβλεψε μόλις πέρασε την πύλη, ενώ ήτανε γνωστό ότι οι αλφαμίτες
του είχανε βγάλει το δεξί του μάτι και είχε μείνει μονόφθαλμος και κάγχασε όλο
το στρατόπεδο και γελάγανε ως και οι αλφαμίτες)...
Ο Άρης ανακάλεσε σε λίγο τη δήλωση του εγγράφως και έμεινε άλλα δυο χρόνια
εξόριστος.
Κοιμήσου και πλαγιάσανε τ’ αστέρια στις παντιέρες είν’ το φεγγάρι στη σκοπιά κι ο ΕΛΑΣ στα καραούλια κ’ έχεις κουβέρτα σύγνεφο και κούνια σου την πέτρα.
Κοιμήσου μέρα κόκκινη της άνοιξης αχείλι πόχεις τον ήλιο στην καρδιά τη λευτεριά στα μάτια και σε παινάει το δειλινό και σε ζουλεύει η αυγούλα.
Κοιμήσου κ’ έπιασε δουλειά των μπουμπουκιών η βάρδια τα δέντρα ανασκουμπώθηκαν έβαλε μπρος ο γήλιος να βγάλει το πεντάχρονο τα κόκκινα κεράσια.
Κοιμήσου και το Πάσχα μας προκήρυξη θα βγάλει το γέλιο σου το σύνθημα καλοκαιριάς ελπίδα να το μοιράσει η θάλασσα στων λιμανιών τις πόρτες.
Κοιμήσου και παράγγειλα στην ΕΣΣΔ ένα τραγούδι να σου το λένε οι όμορφες να σου το λέει ο Μάης να το χορεύει η ξεγνοιασιά ν’ ακούει ο κόσμος όλος.
Ποίημα της συλλογής «Ακόμα τούτη η άνοιξη» (1946) που μετά δημοσιεύτηκε στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα 1941-1974.
Όπως αργεί τ’ ατσάλι να γίνει κοφτερό και χρήσιμο μαχαίρι
έτσι αργούν κ’ οι λέξεις ν’ ακονιστούν σε λόγο.
Στο μεταξύ
όσο δουλεύεις στον τροχό
πρόσεχε μην παρασυρθείς
μην ξιπαστείς
απ’ τη λαμπρή αλληλουχία των σπινθήρων.
Σκοπός σου εσένα το μαχαίρι.
Ο Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978) θεωρείται ποιητής της μεταπολεμικής γενιάς και είναι γνωστός για τις μεταφράσεις του, κυρίως του Ντοστογιέφσκι και άλλων Ρώσων κλασικών στις εκδόσεις Γκοβόστη. Το μοναδικό του μυθιστόρημα, το εμβληματικό «Κιβώτιο», διανύει φέτος τη δεύτερη συνεχή χρονιά ως θεατρική παράσταση στο Studio Μαυρομιχάλη, σε σκηνοθεσία Φώτη Μακρή και Κλεοπάτρας Τολόγκου, με τον Φώτη Μακρή στον κεντρικό ρόλο (υποψήφιος για το βραβείο Κάρολου Κουν). Μετά από κάθε παράσταση συντονίζεται συζήτηση με ομιλητές καθηγητές, συγγραφείς και δημοσιογράφους.
Η γεμάτη σασπένς υπόθεση του έργου βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα του εμφύλιου πολέμου, αλλά ταυτόχρονα προβληματίζει τον θεατή με τις πολυεπίπεδες πολιτικές/φιλοσοφικές προεκτάσεις του μονολόγου ενός και μόνου βασικού ήρωα που έχει μείνει ζωντανός, μετά την αποτυχημένη «Επιχείρηση Κιβώτιο», μια αποστολή 40 συντρόφων να μεταφέρουν ένα κιβώτιο μεταξύ δύο πόλεων, χάνοντας ένας-ένας τη ζωή του, συχνά κάτω από αλλοπρόσαλλες συνθήκες. Μια ασφυκτικά καφκική ανάκριση λαμβάνει χώρα ενώπιον του κοινού, καθώς ο ανώνυμος ήρωας συμπληρώνει διαρκώς κόλλες αναφοράς προς τους δεσμώτες του με σκοπό να εξιστορήσει τι πραγματικά συνέβη και να απαλλαχθεί από κατηγορίες δολιοφθοράς, καθώς το κιβώτιο που μετέφερε ήταν τελικά άδειο.
Το κιβώτιο, Εκδόσεις Κέδρος, 1975
Το «Κιβώτιο» (πρώτη έκδοση 1974, εκδόσεις Κέδρος), εκτός από τη λόγια και ποιητική σχεδόν γραφή του, προσφέρει το έναυσμα για μια έρευνα γύρω από την ίδια τη ζωή του Αλεξάνδρου, η οποία συμπίπτει απόλυτα σχεδόν με το έργο του. Ο Άρης Αλεξάνδρου παρέμεινε πιστός στις ηθικές του αρχές, αποδεχόμενος διωγμούς και εξορία, απορρίπτοντας ταυτόχρονα μια κομμουνιστική βιοθεωρία που τον περιόριζε ψυχοπνευματικά. Για την ιδιαίτερη προσωπικότητα αυτού του μοναχικού ιδεολόγου των νεοελληνικών γραμμάτων, καθώς και για το συγκλονιστικό «Κιβώτιο» συζήτησα με δύο σημαντικούς ιστορικούς από τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), τον διευθυντή Κωστή Καρπόζηλο και τον γενικό γραμματέα Βαγγέλη Καραμανωλάκη, καθώς και με τον σπουδαίο κριτικό λογοτεχνίας Δημήτρη Ραυτόπουλο, φίλο και μελετητή του συνόλου του έργου του Άρη Αλεξάνδρου στο βιβλίο του «Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος» (εκδόσεις Σοκόλη, 1996-β'έκδοση διορθωμένη και συμπληρωμένη, 2004):
— Στο «Κιβώτιο», κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, επιστρατεύοντας λεπτή ειρωνεία και μαύρο χιούμορ, ο Αλεξάνδρου μπερδεύει τους αληθινούς επαναστάτες με τους προδότες. Μπορείς, αλήθεια, να γνωρίζεις ξεκάθαρα στο τέλος ποιος είναι ο σύμμαχος και ποιος ο εχθρός;
Βαγγέλης Καραμανωλάκης: Νομίζω ότι, παρά το μπέρδεμα, υπάρχει η πίστη του ήρωα αυτού στον βαθύ πυρήνα του δόγματος. Στο πλαίσιο της ιστορίας που αφηγείται, ο πυρήνας αυτός δεν αμφισβητείται μέχρι τέλους. Το γεγονός αυτό διαφοροποιεί το «Κιβώτιο» από μια λογοτεχνία αντικομμουνιστική.
Κωστής Καρπόζηλος: Πρέπει να αντιληφθούμε τον Αλεξάνδρου ως μια έκκεντρη περίπτωση που δεν ταυτίζεται με αυτούς που γράφουν μέσα στον Ψυχρό Πόλεμο ως πρώην κομμουνιστές λογοτεχνικά κείμενα, όπως «Το μηδέν και το άπειρο» του Άρθουρ Καίσλερ. Ο Καίσλερ είναι το κατεξοχήν παράδειγμα λογοτέχνη, του οποίου η εμπειρία από το επαναστατικό κίνημα μετασχηματίζεται στο ακριβώς ανάποδό της. Ο Αλεξάνδρου είναι μια μοναχική μορφή που εν τέλει ασκεί δριμεία κριτική στην έννοια της επανάστασης, αλλά ταυτόχρονα δεν την αποκαθηλώνει. Αυτό που δείχνει με τη διαδικασία της ανάκρισης είναι πώς οι μηχανισμοί της εξουσίας προσπαθούν να τσακίσουν το άτομο. Υπάρχει η διαρκής σύγκρουση ανάμεσα στο εγώ και στο εμείς, που δεν έχει καλούς και κακούς. Αυτή είναι η κεντρική διάσταση του μεγάλου προβλήματος των επαναστατικών ιδεών. Οι επαναστατικές ιδέες καλούν τους ανθρώπους να υποτάξουν την υποκειμενικότητά τους στο όνομα του σκοπού. Ο Αλεξάνδρου αναγνωρίζει την αναγκαιότητα αυτή, αλλά ταυτόχρονα κάνει και την κριτική για τις διαστάσεις που παίρνει αυτό στην καθημερινότητα της πολιτικής πράξης.
Βαγγέλης Καραμανωλάκης: Και να προσθέσω εδώ ότι ο 20ός αιώνας παράγει ένα νέο είδος ανθρώπου που είναι ο «Κομμουνιστής». Η παραγωγή αυτού του ανθρώπου γίνεται μέσα από ιστορικές συνθήκες. Η συνεχής μετάβαση του ΚΚΕ από την παρανομία στη νομιμότητα δημιουργεί και αντανακλαστικά και συμπεριφορές, όπως το να μη μιλάς ή η ομαδικότητα, κάτι εξαιρετικά σημαντικό. Υπάρχει και η ιδέα της διεθνούς επανάστασης που είναι κυρίαρχη: το ότι είμαστε ο διεθνής στρατός της επανάστασης και η παρηγοριά μας, μετά τον Εμφύλιο κατά τον οποίο ηττηθήκαμε, είναι ότι νικήσαμε στην Κίνα! Αυτός ο τύπος του ανθρώπου, λοιπόν, κάποια στιγμή γνωρίζει τη στρέβλωση, τον σταλινισμό. Ο Αλεξάνδρου μεταφέρει την ιστορική πραγματικότητα του τι σημαίνει να είσαι επαναστάτης-κομμουνιστής.
— Ποια ερμηνεία μπορούμε να δώσουμε στο «Κιβώτιο»;
Δημήτρης Ραυτόπουλος: Για το «Κιβώτιο» μπορούμε να δώσουμε πολλές ευφάνταστες ερμηνείες, αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι μία είναι η σωστή. Επομένως, ο μύθος «κιβώτιο», δηλαδή η γραφή του, είναι αυτό που εγώ ονομάζω «μεγα-μεταφορά», δηλαδή πάνω στη μεταφορά ενός αντικειμένου γίνεται μια μεταφορά φιλοσοφική, υπαρξιακή ή οτιδήποτε άλλο με συγκεκριμένο πολιτικό προβληματισμό που επιτρέπει αυτή την προέκταση. Η μεταφορά αυτή ξεκινά από το γνωστό και καταλήγει στο άγνωστο και όχι το αντίθετο, όπως κάνουν η παραβολή, η αλληγορία ή ο συμβολισμός, που ξεκινούν από το άγνωστο για να φτάσουν στο γνωστό. Αυτή είναι η ουσία στο νόημα του «Κιβωτίου», νομίζω. Μεταφέρεται στο κιβώτιο αυτό μια ουτοπία, η ουτοπία του κομμουνισμού και η τελική της αποτυχία, αν θέλουμε να φτάσουμε στο συγκεκριμένο νόημα του μη-νοήματος που είναι η ουτοπία.
Σαλβαντόρ Νταλί
