Διεθνές συνέδριο: «Κορνήλιος Καστοριάδης: 1922-2022. (από ιστότοπο Αυτολεξεί)

 

Διεθνές συνέδριο: «Κορνήλιος Καστοριάδης: 1922-2022. Εκατό χρόνια από τη γέννηση του φιλοσόφου της αυτονομίας», 11-13 Μαρτίου 2022, τμήμα Πολιτικών Επιστημών Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη  //  International Conference: “Cornelius Castoriadis: 1922-2022. One hundred years since the birth of the philosopher of autonomy”, March 11-13, 2022, Department of Political Sciences, AUTh, Thessaloniki.

Ακολουθεί η σχετική πρόσκληση:

Εκατό χρόνια μετά τη γέννηση του Κορνήλιου Καστοριάδη στην Κωνσταντινούπολη, τον Μάρτιο του 1922, το έργο του δεν έχει πάψει να μας προσκαλεί να στοχαστούμε έναν κόσμο που τελεί σε βαθύ μετασχηματισμό.

Κατά τη διάρκεια του βίου του, ο Καστοριάδης ενεπλάκη ενεργά στους παγκόσμιους πολιτικούς αγώνες, διατηρώντας το κριτικό του βλέμμα απέναντι στις μεταλλάξεις των διάφορων μορφών κυριαρχίας στη Δύση και στην Ανατολή. Η ένταξή του στο τροτσκιστικό ρεύμα, η πάλη ενάντια στον σταλινισμό, η ίδρυση της πολιτικής ομάδας Socialisme ou Barbarie και της ομώνυμης επιθεώρησης μαζί με τον Κλοντ Λεφόρ, οι εξεγέρσεις της Αν. Γερμανίας (1953) και της Ουγγαρίας (1956), τα γεγονότα του γαλλικού Μάη του 1968, σημαδεύουν μια φάση του έργου του, η οποία έμελλε να ολοκληρωθεί με τη ρήξη του με την μαρξισμό. Ρήξη που σηματοδοτεί ταυτόχρονα τη ρήξη του με την κληρονομημένη φιλοσοφία, όπως και την έναρξη ενός «μεταθανάτιου» κριτικού διαλόγου «σ’ αυτή τη διαχρονική Αγορά, σ’ αυτόν τον κοινωνικο-ιστορικό δημόσιο χώρο, όπου ασκείται ο στοχασμός και ο αυτοστοχασμός».

Οι κεντρικές έννοιες του διανοητή υπερβαίνουν την παραδοσιακή φιλοσοφική σύλληψη του όντος, του ανθρώπου και της κοινωνίας με βάση την υπερ-κατηγορία της καθοριστικότητας (Bestimmtheit) και αναδεικνύουν τον θεμελιώδη ρόλο του ριζικού φαντασιακού, το οποίο εκφράζεται ως θεσμίζον κοινωνικό φαντασιακό και ως ριζική φαντασία της ατομικής ψυχής.

Η κριτική του στην παραδοσιακή φιλοσοφία αλλά και στη θεωρητική και πολιτική σκέψη της εποχής του συνδυάζεται με τη στροφή του προς την ψυχανάλυση, την οποία μάλιστα άσκησε επαγγελματικά από το 1973. Συνομιλεί, μεταξύ άλλων, με το έργο του Φρόιντ, της Μέλανι Κλάιν, του Ζακ Λακάν, της Πιερά Ωλανιέ, και εντοπίζει στη ριζική ατομική φαντασία την πηγή των ασυνείδητων παραστάσεων. Εξετάζοντας την ατομική ψυχή και το κοινωνικό φαντασιακό στη βαθιά τους αλληλεπίδραση και ταυτόχρονα αποφεύγοντας να θεωρήσει τον έναν πόλο ως παράγωγο του άλλου, ξεπερνά το κλασικό δίπολο άτομο-κοινωνία και αναδεικνύει τη σχέση μη αναγωγιμότητας αλλά και αλληλοσυμπληρωματικότητας που συνδέει το ψυχικό με το κοινωνικό.

Την ίδια στιγμή, η σκέψη του Καστοριάδη απλώνεται στα πεδία των φυσικών επιστημών, της βιολογίας, της ιστορίας, αλλά και της τέχνης, και οδηγείται στη συγκρότηση μιας οντολογίας της δημιουργίας που στηρίζεται στις έννοιες του μάγματος, της ανάδυσης της ετερότητας και στη βαθύτερη ταύτιση του είναι και του χρόνου.

Παράλληλα, ο καστοριαδικός στοχασμός καταπιάνεται με το ζήτημα της τεχνοεπιστήμης και αναδεικνύει την κεντρική σημασία της οικολογικής διάστασης για την κριτική της καπιταλιστικής «ορθολογικότητας». Αναζητά και διατυπώνει τις κοινωνικο-ιστορικές προϋποθέσεις της άμεσης δημοκρατίας. Το επαναστατικό πρόταγμα αναδιατυπώνεται στο έργο του ως πρόταγμα της αυτονομίας, πιο ευρύ, αφού δεν περιορίζεται πλέον στη διαχείριση των μέσων παραγωγής, και συνάμα ανοιχτό, αφού δεν συγκροτείται ως κλειστή θεωρία.

Σήμερα, η αίσθηση ότι ζούμε σε εποχές αλλαγών ιστορικής σημασίας είναι έντονη, καθώς η κοινωνική ανισότητα, η διάχυση της πληροφορίας και οι κοινωνικές εντάσεις οξύνονται. Το πολιτικό πρόβλημα, το πρόβλημα της πολιτικής απόφασης και της συλλογικής ταυτότητας, τίθεται με νέους όρους στα πολλαπλά πεδία όπου εκδηλώνεται μια σημασιακή και αξιακή κρίση.

Σε αυτό το πλαίσιο, νέα κοινωνικά κινήματα διεκδίκησης του δημόσιου χώρου αναδύονται σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο και αμφισβητούν ρητά τις αξιώσεις του νεοφιλελευθερισμού και της αντιπροσώπευσης, ενώ σύγχρονα πολιτικά και φιλοσοφικά ρεύματα εμπνέονται από τις καστοριαδικές ιδέες. Η φιλοσοφία του Κορνήλιου Καστοριάδη προσφέρει καινοτόμες διεξόδους στην κοινωνική και πολιτική σκέψη, συντελώντας στην προσπάθειά μας να διαυγάσουμε τα φαινόμενα του καιρού μας, από τον κλονισμό των παραδοσιακών θεσμίσεων μέχρι την ανάδειξη του ψηφιακού κόσμου ως νέου πεδίου διυποκειμενικής συσχέτισης. Από τις αρχές του 21ου αιώνα, το ενδιαφέρον για το καστοριαδικό έργο δείχνει να αυξάνεται και να εμπλουτίζεται με καινούριες εκδόσεις, κριτικές αναλύσεις, όπως και ακαδημαϊκές εργασίες και διδακτορικές διατριβές γύρω από τη σκέψη του σε διάφορες χώρες του κόσμου.

Σε αυτή τη συγκυρία, το Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ. διοργανώνει διεθνές συνέδριο με τίτλο: «Κορνήλιος Καστοριάδης: 1922-2022. Εκατό χρόνια από τη γέννηση του φιλοσόφου της αυτονομίας», τον Μάρτιο του 2022, με πρόθεση να συζητηθούν οι διάφορες όψεις του πολύπλευρου έργου του.

Το πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσον η κριτική του Καστοριάδη βασίστηκε σε στέρεα και διαχρονικά επιχειρήματα, ώστε να μπορεί να αποδειχθεί γόνιμη και για τον σύγχρονο στοχασμό. Κατά πόσον είναι δυνατόν να βρει εφαρμογή στην ανάλυση της σημερινής κοινωνικής πραγματικότητας και να βοηθήσει στη σκιαγράφηση νέων απαντήσεων στα ερωτήματα που αναδύονται στην εποχή μας. Στο συνέδριο είναι ευπρόσδεκτες εργασίες που αγγίζουν τα διάφορα πεδία με τα οποία ασχολήθηκε ο Καστοριάδης αλλά και το ιστορικό πλαίσιο συγκρότησης της σκέψης του, όπως για παράδειγμα:

– Την πολιτική φιλοσοφία – Τη φιλοσοφία των επιστημών – Τη μεταφυσική και οντολογία – Την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας – Την ψυχανάλυση – Την ηθική – Την κοινωνιολογία – Την κριτική της τεχνοεπιστήμης – Τις στρατηγικές των εργατικών και κοινωνικών κινημάτων – Την ιστορία των σοσιαλιστικών ιδεών, με έμφαση στη δεκαετία του ’60.

Το δεύτερο ερώτημα που τίθεται αφορά τη σχέση και την αντιπαράθεση του Καστοριάδη με τα σημαντικότερα διανοητικά ρεύματα της εποχής του. Σε αυτό το πλαίσιο, ευπρόσδεκτες είναι εργασίες που αναδεικνύουν τις συζητήσεις στις οποίες εντάχθηκε ο φιλόσοφος, εμπλουτίζοντάς τες.

Ενδεικτικά:

– Καστοριάδης και ψυχαναλυτικά ρεύματα – Καστοριάδης και φιλοσοφία του υπαρξισμού/φαινομενολογία (Σαρτρ, Χάιντεγκερ, Μερλώ Ποντύ) – Καστοριάδης και Χάννα Άρεντ – Καστοριάδης και Ζακ Ρανσιέρ – Καστοριάδης και αγωνιστική, διαβουλευτική δημοκρατία – Καστοριάδης και κοινωνική οικολογία – Καστοριάδης και μεταδομισμός (Φουκώ, Ντελέζ, Ντερριντά) – Καστοριάδης και μαρξιστικά ρεύματα της δεκαετίας του ’60 και εξής (Αλτουσέρ, Πουλαντζάς, ιταλική αυτονομία/εργατισμός) – Καστοριάδης και κοινά (commons) – Καστοριάδης και μετα-ανθρώπινες σπουδές

Είναι σίγουρο ότι αυτές οι –τελείως ενδεικτικές– κατευθυντήριες γραμμές δεν μπορούν να εξαντλήσουν το βάθος του καστοριαδικού έργου, ούτε φυσικά και να προκαθορίσουν την πορεία μιας ανοιχτής φιλοσοφικής συζήτησης, μέρος της οποίας στοχεύει να αποτελέσει το επικείμενο συνέδριο. Ο καλύτερος τρόπος να προσεγγίσουμε την εποχή μας είναι να στοχαστούμε το παρελθόν και το παρόν μας. Ο καλύτερος τρόπος να τιμήσουμε τον Καστοριάδη είναι να συνεχίσουμε τον ζωντανό δημόσιο διάλογο με τη σκέψη του.

→ Οι μελετητές που ενδιαφέρονται να παρουσιάσουν μια εργασία στο συνέδριο καλούνται να υποβάλουν μια περίληψη (250 λέξεις) στα αγγλικά, τα γαλλικά ή τα ελληνικά, συνοδευόμενη από ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα, μέχρι τις 6 Δεκεμβρίου 2021, στο: castoriadisconf2022@gmail.com

→ Οι αιτούντες θα ενημερωθούν μέχρι τις 18 Ιανουαρίου 2022 για την αποδοχή τους.

→ Οι παρουσιάσεις δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 3.500 λέξεις (δεν περιλαμβάνονται οι υποσημειώσεις και η βιβλιογραφία).

Οργανωτική επιτροπή: Διονύσης Δρόσος (καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος (αναπληρωτής καθηγητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο), Βίκυ Ιακώβου (επίκουρη καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου), Αλέξανδρος Κιουπκιολής (αναπληρωτής καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), Γιάννης Κτενάς (διδάκτορας, Πάντειο Πανεπιστήμιο), Κανάκης Λελεδάκης (επίκουρος καθηγητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο), Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου (αναπληρώτρια καθηγήτρια, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών), Γιώργος Ν. Οικονόμου (διδάκτορας, Πανεπιστήμιο Κρήτης), Γιάννης Περπερίδης (υποψήφιος διδάκτορας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), Σωτήρης Σιαμανδούρας (μεταδιδακτορικός ερευνητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο), Αλέξανδρος Σχισμένος (μεταδιδακτορικός ερευνητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).

Ο Καστοριάδης μιλάει για την Ελλάδα ( συνέντευξη στην Τέτα Παπαδοπούλου για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία)

 

Απόσπασμα από τη συνέντευξη που είχε παραχωρήσει το 1994 ο Κορνήλιος Καστοριάδης στην Τέτα Παπαδοπούλου για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία.

Κύριε Καστοριάδη, συχνά λέγεται ότι η Ελλάδα είναι “προβληματική”, ότι στην Ελλάδα “όλα γίνονται στον αέρα”, “χωρίς προγραμματισμό”, “χωρίς βάρος”. Με τέτοιες διαπιστώσεις συμφωνούν πολλοί. Αλλά όμως περιορίζονται συνήθως μόνον στις διαπιστώσεις… Γνωρίζω ότι η ελληνική κατάσταση σας απασχολεί βαθιά. Ποια είναι η δική σας ερμηνεία για όσα συμβαίνουν; Γιατί συμβαίνουν έτσι τα πράγματα στην Ελλάδα; Ποιες είναι οι βαθύτερες αιτίες;

Πρώτον, δεν ξέρω. Δεύτερον, στο μέτρο που μπορώ να ξέρω κάτι, είναι ότι η πολιτική ζωή του ελληνικού λαού τελειώνει περίπου το 404 π.Χ.

Νομίζω ότι θα ενοχλήσει πολύ αυτή η διατύπωσή σας.

Ε, τι να κάνουμε… Μιλώ για την πραγματική πολιτική ζωή του λαού ως αυτόνομου παράγοντα. Δεν μιλώ για μάχες, για αυτοκράτορες, για Μεγάλους Αλεξάνδρους και για Βασιλείους Βουλγαροκτόνους. Μετά τον 5ο π.Χ. αιώνα και την αυτοκυβέρνηση του λαού στις δημοκρατικές πόλεις -και πάντως, μετά τον περίεργο 4ο π.Χ. αιώνα- η ελληνική ελευθερία πεθαίνει. Οι ελληνικές πόλεις γίνονται υποχείριες των βασιλέων της Μακεδονίας. Βεβαίως, ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του παίζουν έναν κοσμοϊστορικό ρόλο. Κατακτούν την Ασία και την Αίγυπτο. Διαδίδουν την ελληνική γλώσσα και παιδεία. Αλλά πολιτική ζωή, πλέον, δεν υπάρχει. Τα βασίλεια των διαδόχων του Αλεξάνδρου, ως πολιτική συγκρότηση, είναι ασιατικές μοναρχίες. Εξ άλλου, καθώς ξέρουμε, ο ίδιος ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε στασιασμό από μέρους των Ελλήνων που είχε πάρει μαζί του, διότι ήθελε να τους υποχρεώσει να γονυπετούν μπροστά του, όπως έκαναν οι Πέρσες μπροστά στον Μεγάλο Βασιλέα -πράγμα ανθελληνικότατο. Σε όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής οι ελληνικές πόλεις, με λίγες περιθωριακές και παροδικές εξαιρέσεις, αποτελούν παιχνίδια στα χέρια των ελληνιστικών δυναστειών. Ακολουθεί η ρωμαϊκή κατάκτηση, κάτω από την οποία οι ελληνικές πόλεις έχουν μόνον “κοινοτική ζωή”. Κατόπιν, έρχεται η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο είναι μια ανατολική, θεοκρατική μοναρχία. Στο Βυζάντιο η πολιτική ζωή περιορίζεται στις ίντριγκες της Κωνσταντινούπολης, του αυτοκράτορα, των “δυνατών” και των ευνούχων της αυλής. Και βεβαίως, τα σχολικά μας βιβλία δεν αναφέρουν ότι στη βυζαντινή αυλή υπήρχαν ευνούχοι, όπως υπήρχαν σε αυτήν του Πεκίνου…

Όλα αυτά, όμως, αφορούν ένα πολύ μακρινό ιστορικό παρελθόν. Η Ελλάδα ως σύγχρονο νεοελληνικό κράτος έχει, ήδη, ιστορία εκατόν εβδομήντα ετών. Θα θέλατε να επικεντρώσετε σε αυτήν την περίοδο;

Μα, αυτή η περίοδος είναι ακατανόητη χωρίς τους 21 αιώνες ανελευθερίας που προηγήθηκαν. Λοιπόν, μετά το Βυζάντιο έρχεται η τουρκοκρατία. Μην ανησυχείτε, δεν θα μπω σε λεπτομέρειες της ιστορίας της τουρκοκρατίας. Θα αναφέρω μόνον ότι επί τουρκοκρατίας όση εξουσία δεν ασκείται απ’ ευθείας από τους Τούρκους, ασκείται από τους κοτζαμπάσηδες (τους εντολοδόχους των Τούρκων), οι οποίοι κρατούν τους χωριάτες υποχείριους. Συνεπώς, ούτε σ’ αυτήν την περίοδο μπορούμε να μιλήσουμε για πολιτική ζωή. Όταν αρχίζει η Επανάσταση του 1821, διαπιστώνουμε από τη μια μεριά τον ηρωισμό του λαού και από την άλλη, σχεδόν αμέσως, την τεράστια αδυναμία να συγκροτηθεί μια πολιτική κοινωνία. Την επομένη της πτώσης της Τριπολιτσάς αρχίζουν οι εμφύλιοι πόλεμοι.

Πού οφείλεται αυτή η “τεράστια αδυναμία να συγκροτηθεί μια πολιτική κοινωνία”; Ποιοι είναι οι λόγοι;

Ουδείς μπορεί να δώσει απάντηση στην ερώτησή σας “για ποιον λόγο, κάποιος, σε μιαν ορισμένη στιγμή, δεν δημιούργησε κάτι”. Η συγκρότηση ενός λαού σε πολιτική κοινωνία δεν είναι δεδομένη, δεν είναι κάτι που χαρίζεται, αλλά κάτι το οποίο δημιουργείται. Μπορούμε απλώς να διαπιστώσουμε ότι, όταν απουσιάζει μια τέτοια δημιουργία, τότε, τα χαρακτηριστικά της προηγούμενης κατάστασης διατηρούνται ή αλλάζουν μόνο μορφή.

Και ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτά στην ελληνική περίπτωση;

Ορισμένα τα εντοπίζουμε, ήδη, στους εμφυλίους πολέμους της Επανάστασης του 1821. Βλέπουμε, π.χ. ότι η νομιμοφροσύνη και η αλληλεγγύη έχουν τοπικό ή τοπικιστικό χαρακτήρα, ισχυρότερο συχνά από τον εθνικό. Βλέπουμε, επίσης, ότι οι πολιτικές κατατάξεις και διαιρέσεις είναι συχνά σχετικές με τα πρόσωπα των “αρχηγών” και όχι με ιδέες, με προγράμματα, ούτε καν με “ταξικά” συμφέροντα. Ενα ακόμη χαρακτηριστικό είναι η στάση απέναντι στην εξουσία… Στην Ελλάδα, μέχρι και σήμερα, το κράτος εξακολουθεί να παίζει τον ρόλο του ντοβλετιού, δηλαδή μιας Αρχής ξένης και μακρινής, απέναντι στην οποία είμαστε ραγιάδες και όχι πολίτες. Δεν υπάρχει κράτος νόμου και κράτος δικαίου, ούτε απρόσωπη διοίκηση που έχει μπροστά της κυρίαρχους πολίτες. Το αποτέλεσμα είναι η φαυλοκρατία ως μόνιμο χαρακτηριστικό. Η φαυλοκρατία συνεχίζει την αιωνόβια παράδοση της αυθαιρεσίας των κυρίαρχων και των “δυνατών”: ελληνιστικοί ηγεμόνες, Ρωμαίοι ανθύπατοι, Βυζαντινοί αυτοκράτορες, Τούρκοι πασάδες, κοτζαμπάσηδες, Μαυρομιχάληδες, Κωλέττης, Δηλιγιάννης.

Εξαιρέσεις δεν βλέπετε να υπάρχουν; Εξαιρέσεις εντοπισμένες κυρίως στον 19ο και στον 20ό αιώνα;

Ε, υπάρχουν δυο-τρεις εξαιρέσεις: ο Τρικούπης, ο Κουμουνδούρος, το βενιζελικό κίνημα στην πρώτη περίοδο του. Αλλά τα όποια αποτελέσματά τους καταστράφηκαν από τη δικτατορία του Μεταξά, την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τον ρόλο του παλατιού, τη δικτατορία της 21ης Απριλίου, την πασοκοκρατία. Στο μεταξύ, μεσολάβησε ο σταλινισμός που κατόρθωσε να διαφθείρει και να καταστρέψει αυτό που πήγαινε να δημιουργηθεί ως εργατικό και λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα. Τα αποτελέσματα τα πληρώνουμε ακόμη. Μου ζητάτε να σας εξηγήσω… Μπορείτε να μου εξηγήσετε εσείς, γιατί οι Έλληνες, που σκοτώνονταν εννέα χρόνια για να απελευθερωθούν από τους Τούρκους, θέλησαν αμέσως μετά έναν βασιλιά; Και γιατί, αφού έδιωξαν τον Όθωνα, έφεραν τον Γεώργιο; Και γιατί μετά ζητούσαν “ελιά, ελιά και Κώτσο βασιλιά”;

Μα, οι δικές σας απαντήσεις ενδιαφέρουν. Ιδίως μάλιστα όταν αφορούν ερωτήματα που εσείς θέτετε. Θα θέλατε, λοιπόν, να διατυπώσετε τις απόψεις σας;

Σύμφωνα με την παραδοσιακή “αριστερή” άποψη, όλα αυτά τα επέβαλαν η Δεξιά, οι κυρίαρχες τάξεις και η μαύρη αντίδραση. Μπορούμε όμως να πούμε ότι όλα αυτά τα επέβαλαν στον ελληνικό λαό ερήμην του ελληνικού λαού; Μπορούμε να πούμε ότι ο ελληνικός λαός δεν καταλάβαινε τι έκανε; Δεν ήξερε τι ήθελε, τι ψήφιζε, τι ανεχόταν; Σε μιαν τέτοια περίπτωση αυτός ο λαός θα ήταν ένα νήπιο. Εάν όμως ο λαός είναι νήπιο, τότε ας μη μιλάμε για δημοκρατία. Εάν ο ελληνικός λαός δεν είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, τότε, ας του ορίσουμε έναν κηδεμόνα. Εγώ λέω ότι ο ελληνικός λαός -όπως και κάθε λαός- είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, συνεπώς, είναι υπεύθυνος και για την κατάσταση, στην οποία βρίσκεται σήμερα.

Πώς την εννοείτε αυτήν την ευθύνη;

Δεν δικάζουμε κανέναν. Μιλάμε για ιστορική και πολιτική ευθύνη. Ο ελληνικός λαός δεν μπόρεσε έως τώρα να δημιουργήσει μια στοιχειώδη πολιτική κοινωνία. Μια πολιτική κοινωνία, στην οποία, ως ένα μίνιμουμ, να θεσμισθούν και να κατοχυρωθούν στην πράξη τα δημοκρατικά δικαιώματα τόσο των ατόμων όσο και των συλλογικοτήτων.

Θέλετε να πείτε ότι -αντιθέτως- σε άλλες χώρες, στη Δυτική Ευρώπη…

Εκεί, αυτό έγινε! Ο μακαρίτης ο Γιώργος Καρτάλης έλεγε κάνοντάς μου καζούρα στο Παρίσι το 1956: “Κορνήλιε, ξεχνάς ότι στην Ελλάδα δεν έγινε Γαλλική Επανάσταση”. Πράγματι, στην Ελλάδα δεν έχει υπάρξει εποχή που ο λαός να έχει επιβάλει, έστω και στοιχειωδώς, τα δικαιώματά του. Και η ευθύνη, για την οποία μίλησα προηγουμένως, εκφράζεται με την ανευθυνότητα της παροιμιώδους φράσης: “Εγώ θα διορθώσω το ρωμέικο;”. Ναι, κύριε, εσύ θα το διορθώσεις το ρωμαίικο, στον χώρο και στον τομέα όπου βρίσκεσαι.

Αισθάνεστε ότι έχετε ή είχατε ανοικτούς λογαριασμούς με την Ελλάδα;

Οι λογαριασμοί που έχει κανείς με τον τόπο που γεννήθηκε, που μεγάλωσε, που τη γλώσσα του μιλάει, δεν κλείνουν ποτέ. Ξέρω ότι χρωστάω στην Ελλάδα ένα μεγάλο μέρος από αυτό που είμαι. Και πάντα πονάω απεριόριστα και τον τόπο και τον λαό –και είμαι ιδιαίτερα ευαίσθητος απέναντί τους. Όταν ένας Δανός ή ένας Ολλανδός πει μια ανοησία ή κάνει μια χυδαιότητα, γελάω ή σηκώνω τους ώμους μου. Αν όμως την πει ή την κάνει ένας Έλληνας, τότε γίνομαι έξω φρενών. Είναι ένα διασκεδαστικό υπόλοιπο εθνικισμού.