Από μυριάδες βήματα θορυβοποιημένο,
ψιθυροποιημένο από μυριάδες αυτοκινητολάστιχα
το Παρίσι, το περνοδιαβαίνω —
τρομαχτικά μονάχος
τρομαχτικά κανείς
τρομαχτικά μήτε ψυχή.
Γύρω μου —
τα ωτό χορογραφία φανταστική,
γύρω μου —
μες από ψάρια ζωόμορφα, από τον καιρό
των Λουδοβίκων,
πιδακίζοντας σφυρίζει το νερό.
Βγαίνω
Στην Place de la Concorde.
Προσμένω
ώσπου
ανασηκώνοντας το εγχάρακτο μικρό κεφάλι του,
απ’ την παρακολούθηση εξουθενωμένος των ψηλών σπιτιών,
βγαίνει από την ομίχλη ο Πύργος του Άϊφελ
φτάνοντας προς εμέ,
εμέ τη γιάφκα,
εμέ τον μπολσεβίκο αυτόν.
— Σσσ…
Πύργε,
σιγότερα, μην πλατσουρίζεις έτσι! —
θα μας πάρουν χαμπάρι!
είναι μια γκιλοτινική αγωνία το φεγγάρι.
Να τί θα πω σε σένανε
(επάνω του όλος έχω γαντζωθεί
σιγανοψιθυρίζοντας
στο ραδιοαυτί,
ατέλειωτο μουρμουρητό
ζουζουνητό):
-Έχω διαφωτίζει πέρα ως πέρα πράγματα και κτίρια.
Μόνο
προσμένουμε και τη δική σου συμφωνία εμείς.
Πύργε,
θάθελες νάμπεις στην εξέγερση επικεφαλής ;
Πύργε —
εμείς
σ’ εκλέγουμε Αρχηγό!
Δε σου ταιριάζει —
εσένα πούσαι υπόδειγμα ιδιοφυίας μηχανικής
απ’ τους απολλιναιρικούς πανάθλιους στίχους
να μαραγκιάζεις εδώ.
Για σένανε
δεν είναι μέρος — τούτη δω η σαπίλα —
των πορνών το Παρίσι,
των ποιητών,
των χρηματιστηρίων.
Τα μέτρο έχουν κιόλας συμφωνήσει,
είναι μαζί μου τα μετρό —
τούτα δω
μες απ’ τα σπλάχνα τους τα πετροδουλεμένα,
θα φτύσουν έξω το κοινό —
και θα ξεπλύνουν απ’ τους τοίχους μ’ αίμα
τις ρεκλάμες
των αρωμάτων και των ψιμυθίων.
Ετούτα έχουν πειστεί —
δεν πρέπει να ξεχύνονται μες από κει
τα βαγόνια των πλουσίων.
Αυτά δεν είναι δούλοι!
Αυτά έχουν πειστεί —
σ’ αυτά
ταιριάζουν πιότερο
οι δικές μας αφίσες,
του αγώνα τα πλακάτ.
Πύργε —
μη φοβάσαι τους δρόμους!
Αν το θεμέλιο του δρόμου εμποδίσει το μετρό,
το θεμέλιο αυτό
οι ράγες θα το σκίσουν σε λουρίδες.
Τις ράγες ξεσηκώνω σ’ ανταρσία εγώ.
Φοβάσαι;
Κι αν πάρουνε το μέρος σου σμάρι τα καπηλεία ;
Φοβάσαι πιά;
‘Η Ριβ-γκος θάρθει σε βοήθειά σου.
Μη φοβάσαι!
Με τις γέφυρες συμφωνία έχω κάμει.
Εύκολο δα,
δεν είναι, κολυμπώντας,
να περάσεις
το ποτάμι!
Οι γέφυρες,
πυρακτωμένες πιά απ’ την οργισμένη κίνηση των οχημάτων,
θα σηκωθούν μεμιάς απ’ τα πλευρά του Παρισιού.
Οι γέφυρες θα εξεγερθούν.
Στο πρώτο κάλεσμα —
θ’ άποτινάξουν τους διαβάτες πάνω στα λιθάρια των αντερεισμάτων.
Όλα τα πράγματα θα σηκωθούν στα πισινά τους πόδια.
Τα πράγματα πιά δε μπορούνε να το αντέξουν.
θα περάσουν
δεκαπέντε
είκοσι χρόνια
θα σαπίσει το ατσάλι,
και τα ίδια αυτά
τα πράγματα πάλι
εδώ να
θα παν
να πουληθούν για μια νύχτα στη Μονμάρτρη.
Πάμε, Πύργε!
Σ’ εμάς!
’Εσύ —
’Εκεί,
στη χώρα μας,
είσαι πολύ πιο χρειαζούμενος, πολύ !
Έλα σ’ εμάς!
Μες από το στραφτάλισμα του χάλυβα,
μες από τούς καπνούς,
εμείς θα σέ προϋπαντήσουμε
με τρυφεράδα πιότερη θα σέ καλωσορίσουμε
απ’ όση οι πρωταγαπημένοι νιώθουνε για τους αγαπητούς.
Πάμε στη Μόσχα!
Σ’ εμάς
στη Μόσχα
υπάρχει ευρυχωρία μεγάλη.
Εσύ
— το κάθε πόδι σου —
κι απόναν δρόμο θάχει.
Εμείς, κει πέρα,
θα σέ χαϊδεύουμε:
κάθε στιγμή εκατό φορές
τη μέρα
ώσπου σαν ήλιους να λαμποκοπήσουμε το μπρούντζο σου όλον και
τ’ ατσάλι.
Ας
τελειώνει η πόλη σας,
των κουτοθηλυκών και των δανδήδων το Παρίσι,
ετούτο το Παρίσι των βουλεβαρδιάτικων χασκοσεργιανητών,
μονάχο του ας τελειώσει, μια νεκραποθήκη Λούβρο ας καταντήσει
μες στις παλιατσαρίες των μουσείων και των Βουλωνικών δασών.
Εμπρός !
Με την τετράδα βάδισε των δυνατών ποδιών σου
που του Άιφελ τα σχέδια τάχουν καρφώσει εδώ
για να ραδιωθεί το μέτωπό σου στο δικό μας ουρανό,
να φοβηθούν τ’ αστέρια μας εμπρός σου.
Παρ την απόφασή σου, Πύργε
όλοι ας εξεγερθούν σήμερα κιόλας,
ακέραιο το Παρίσι, απ’ την κορφή ως τα νύχια του, χαλώντας
Σ’ εμάς, στην ΕΣΣΔ !
Έλα σ’ εμάς το δίχως άλλο —
όσο για τη θεώρηση
εγώ θα σου τη βγάλω !
Ο Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978) θεωρείται ποιητής της μεταπολεμικής γενιάς και είναι γνωστός για τις μεταφράσεις του, κυρίως του Ντοστογιέφσκι και άλλων Ρώσων κλασικών στις εκδόσεις Γκοβόστη. Το μοναδικό του μυθιστόρημα, το εμβληματικό «Κιβώτιο», διανύει φέτος τη δεύτερη συνεχή χρονιά ως θεατρική παράσταση στο Studio Μαυρομιχάλη, σε σκηνοθεσία Φώτη Μακρή και Κλεοπάτρας Τολόγκου, με τον Φώτη Μακρή στον κεντρικό ρόλο (υποψήφιος για το βραβείο Κάρολου Κουν). Μετά από κάθε παράσταση συντονίζεται συζήτηση με ομιλητές καθηγητές, συγγραφείς και δημοσιογράφους.
Η γεμάτη σασπένς υπόθεση του έργου βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα του εμφύλιου πολέμου, αλλά ταυτόχρονα προβληματίζει τον θεατή με τις πολυεπίπεδες πολιτικές/φιλοσοφικές προεκτάσεις του μονολόγου ενός και μόνου βασικού ήρωα που έχει μείνει ζωντανός, μετά την αποτυχημένη «Επιχείρηση Κιβώτιο», μια αποστολή 40 συντρόφων να μεταφέρουν ένα κιβώτιο μεταξύ δύο πόλεων, χάνοντας ένας-ένας τη ζωή του, συχνά κάτω από αλλοπρόσαλλες συνθήκες. Μια ασφυκτικά καφκική ανάκριση λαμβάνει χώρα ενώπιον του κοινού, καθώς ο ανώνυμος ήρωας συμπληρώνει διαρκώς κόλλες αναφοράς προς τους δεσμώτες του με σκοπό να εξιστορήσει τι πραγματικά συνέβη και να απαλλαχθεί από κατηγορίες δολιοφθοράς, καθώς το κιβώτιο που μετέφερε ήταν τελικά άδειο.
Το κιβώτιο, Εκδόσεις Κέδρος, 1975
Το «Κιβώτιο» (πρώτη έκδοση 1974, εκδόσεις Κέδρος), εκτός από τη λόγια και ποιητική σχεδόν γραφή του, προσφέρει το έναυσμα για μια έρευνα γύρω από την ίδια τη ζωή του Αλεξάνδρου, η οποία συμπίπτει απόλυτα σχεδόν με το έργο του. Ο Άρης Αλεξάνδρου παρέμεινε πιστός στις ηθικές του αρχές, αποδεχόμενος διωγμούς και εξορία, απορρίπτοντας ταυτόχρονα μια κομμουνιστική βιοθεωρία που τον περιόριζε ψυχοπνευματικά. Για την ιδιαίτερη προσωπικότητα αυτού του μοναχικού ιδεολόγου των νεοελληνικών γραμμάτων, καθώς και για το συγκλονιστικό «Κιβώτιο» συζήτησα με δύο σημαντικούς ιστορικούς από τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), τον διευθυντή Κωστή Καρπόζηλο και τον γενικό γραμματέα Βαγγέλη Καραμανωλάκη, καθώς και με τον σπουδαίο κριτικό λογοτεχνίας Δημήτρη Ραυτόπουλο, φίλο και μελετητή του συνόλου του έργου του Άρη Αλεξάνδρου στο βιβλίο του «Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος» (εκδόσεις Σοκόλη, 1996-β'έκδοση διορθωμένη και συμπληρωμένη, 2004):
— Στο «Κιβώτιο», κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, επιστρατεύοντας λεπτή ειρωνεία και μαύρο χιούμορ, ο Αλεξάνδρου μπερδεύει τους αληθινούς επαναστάτες με τους προδότες. Μπορείς, αλήθεια, να γνωρίζεις ξεκάθαρα στο τέλος ποιος είναι ο σύμμαχος και ποιος ο εχθρός;
Βαγγέλης Καραμανωλάκης: Νομίζω ότι, παρά το μπέρδεμα, υπάρχει η πίστη του ήρωα αυτού στον βαθύ πυρήνα του δόγματος. Στο πλαίσιο της ιστορίας που αφηγείται, ο πυρήνας αυτός δεν αμφισβητείται μέχρι τέλους. Το γεγονός αυτό διαφοροποιεί το «Κιβώτιο» από μια λογοτεχνία αντικομμουνιστική.
Κωστής Καρπόζηλος: Πρέπει να αντιληφθούμε τον Αλεξάνδρου ως μια έκκεντρη περίπτωση που δεν ταυτίζεται με αυτούς που γράφουν μέσα στον Ψυχρό Πόλεμο ως πρώην κομμουνιστές λογοτεχνικά κείμενα, όπως «Το μηδέν και το άπειρο» του Άρθουρ Καίσλερ. Ο Καίσλερ είναι το κατεξοχήν παράδειγμα λογοτέχνη, του οποίου η εμπειρία από το επαναστατικό κίνημα μετασχηματίζεται στο ακριβώς ανάποδό της. Ο Αλεξάνδρου είναι μια μοναχική μορφή που εν τέλει ασκεί δριμεία κριτική στην έννοια της επανάστασης, αλλά ταυτόχρονα δεν την αποκαθηλώνει. Αυτό που δείχνει με τη διαδικασία της ανάκρισης είναι πώς οι μηχανισμοί της εξουσίας προσπαθούν να τσακίσουν το άτομο. Υπάρχει η διαρκής σύγκρουση ανάμεσα στο εγώ και στο εμείς, που δεν έχει καλούς και κακούς. Αυτή είναι η κεντρική διάσταση του μεγάλου προβλήματος των επαναστατικών ιδεών. Οι επαναστατικές ιδέες καλούν τους ανθρώπους να υποτάξουν την υποκειμενικότητά τους στο όνομα του σκοπού. Ο Αλεξάνδρου αναγνωρίζει την αναγκαιότητα αυτή, αλλά ταυτόχρονα κάνει και την κριτική για τις διαστάσεις που παίρνει αυτό στην καθημερινότητα της πολιτικής πράξης.
Βαγγέλης Καραμανωλάκης: Και να προσθέσω εδώ ότι ο 20ός αιώνας παράγει ένα νέο είδος ανθρώπου που είναι ο «Κομμουνιστής». Η παραγωγή αυτού του ανθρώπου γίνεται μέσα από ιστορικές συνθήκες. Η συνεχής μετάβαση του ΚΚΕ από την παρανομία στη νομιμότητα δημιουργεί και αντανακλαστικά και συμπεριφορές, όπως το να μη μιλάς ή η ομαδικότητα, κάτι εξαιρετικά σημαντικό. Υπάρχει και η ιδέα της διεθνούς επανάστασης που είναι κυρίαρχη: το ότι είμαστε ο διεθνής στρατός της επανάστασης και η παρηγοριά μας, μετά τον Εμφύλιο κατά τον οποίο ηττηθήκαμε, είναι ότι νικήσαμε στην Κίνα! Αυτός ο τύπος του ανθρώπου, λοιπόν, κάποια στιγμή γνωρίζει τη στρέβλωση, τον σταλινισμό. Ο Αλεξάνδρου μεταφέρει την ιστορική πραγματικότητα του τι σημαίνει να είσαι επαναστάτης-κομμουνιστής.
— Ποια ερμηνεία μπορούμε να δώσουμε στο «Κιβώτιο»;
Δημήτρης Ραυτόπουλος: Για το «Κιβώτιο» μπορούμε να δώσουμε πολλές ευφάνταστες ερμηνείες, αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι μία είναι η σωστή. Επομένως, ο μύθος «κιβώτιο», δηλαδή η γραφή του, είναι αυτό που εγώ ονομάζω «μεγα-μεταφορά», δηλαδή πάνω στη μεταφορά ενός αντικειμένου γίνεται μια μεταφορά φιλοσοφική, υπαρξιακή ή οτιδήποτε άλλο με συγκεκριμένο πολιτικό προβληματισμό που επιτρέπει αυτή την προέκταση. Η μεταφορά αυτή ξεκινά από το γνωστό και καταλήγει στο άγνωστο και όχι το αντίθετο, όπως κάνουν η παραβολή, η αλληγορία ή ο συμβολισμός, που ξεκινούν από το άγνωστο για να φτάσουν στο γνωστό. Αυτή είναι η ουσία στο νόημα του «Κιβωτίου», νομίζω. Μεταφέρεται στο κιβώτιο αυτό μια ουτοπία, η ουτοπία του κομμουνισμού και η τελική της αποτυχία, αν θέλουμε να φτάσουμε στο συγκεκριμένο νόημα του μη-νοήματος που είναι η ουτοπία.
