Ο Άρης Αλεξάνδρου και η ουτοπία στο «Κιβώτιο» (από LIFO)

 Ο Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978) θεωρείται ποιητής της μεταπολεμικής γενιάς και είναι γνωστός για τις μεταφράσεις του, κυρίως του Ντοστογιέφσκι και άλλων Ρώσων κλασικών στις εκδόσεις Γκοβόστη. Το μοναδικό του μυθιστόρημα, το εμβληματικό «Κιβώτιο», διανύει φέτος τη δεύτερη συνεχή χρονιά ως θεατρική παράσταση στο Studio Μαυρομιχάλη, σε σκηνοθεσία Φώτη Μακρή και Κλεοπάτρας Τολόγκου, με τον Φώτη Μακρή στον κεντρικό ρόλο (υποψήφιος για το βραβείο Κάρολου Κουν). Μετά από κάθε παράσταση συντονίζεται συζήτηση με ομιλητές καθηγητές, συγγραφείς και δημοσιογράφους.

Η γεμάτη σασπένς υπόθεση του έργου βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα του εμφύλιου πολέμου, αλλά ταυτόχρονα προβληματίζει τον θεατή με τις πολυεπίπεδες πολιτικές/φιλοσοφικές προεκτάσεις του μονολόγου ενός και μόνου βασικού ήρωα που έχει μείνει ζωντανός, μετά την αποτυχημένη «Επιχείρηση Κιβώτιο», μια αποστολή 40 συντρόφων να μεταφέρουν ένα κιβώτιο μεταξύ δύο πόλεων, χάνοντας ένας-ένας τη ζωή του, συχνά κάτω από αλλοπρόσαλλες συνθήκες. Μια ασφυκτικά καφκική ανάκριση λαμβάνει χώρα ενώπιον του κοινού, καθώς ο ανώνυμος ήρωας συμπληρώνει διαρκώς κόλλες αναφοράς προς τους δεσμώτες του με σκοπό να εξιστορήσει τι πραγματικά συνέβη και να απαλλαχθεί από κατηγορίες δολιοφθοράς, καθώς το κιβώτιο που μετέφερε ήταν τελικά άδειο.

Το κιβώτιο, Εκδόσεις Κέδρος, 1975

Το «Κιβώτιο» (πρώτη έκδοση 1974, εκδόσεις Κέδρος), εκτός από τη λόγια και ποιητική σχεδόν γραφή του, προσφέρει το έναυσμα για μια έρευνα γύρω από την ίδια τη ζωή του Αλεξάνδρου, η οποία συμπίπτει απόλυτα σχεδόν με το έργο του. Ο Άρης Αλεξάνδρου παρέμεινε πιστός στις ηθικές του αρχές, αποδεχόμενος διωγμούς και εξορία, απορρίπτοντας ταυτόχρονα μια κομμουνιστική βιοθεωρία που τον περιόριζε ψυχοπνευματικά. Για την ιδιαίτερη προσωπικότητα αυτού του μοναχικού ιδεολόγου των νεοελληνικών γραμμάτων, καθώς και για το συγκλονιστικό «Κιβώτιο» συζήτησα με δύο σημαντικούς ιστορικούς από τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), τον διευθυντή Κωστή Καρπόζηλο και τον γενικό γραμματέα Βαγγέλη Καραμανωλάκη, καθώς και με τον σπουδαίο κριτικό λογοτεχνίας Δημήτρη Ραυτόπουλο, φίλο και μελετητή του συνόλου του έργου του Άρη Αλεξάνδρου στο βιβλίο του «Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος» (εκδόσεις Σοκόλη, 1996-β'έκδοση διορθωμένη και συμπληρωμένη, 2004):

 

— Στο «Κιβώτιο», κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, επιστρατεύοντας λεπτή ειρωνεία και μαύρο χιούμορ, ο Αλεξάνδρου μπερδεύει τους αληθινούς επαναστάτες με τους προδότες. Μπορείς, αλήθεια, να γνωρίζεις ξεκάθαρα στο τέλος ποιος είναι ο σύμμαχος και ποιος ο εχθρός;

Βαγγέλης Καραμανωλάκης: Νομίζω ότι, παρά το μπέρδεμα, υπάρχει η πίστη του ήρωα αυτού στον βαθύ πυρήνα του δόγματος. Στο πλαίσιο της ιστορίας που αφηγείται, ο πυρήνας αυτός δεν αμφισβητείται μέχρι τέλους. Το γεγονός αυτό διαφοροποιεί το «Κιβώτιο» από μια λογοτεχνία αντικομμουνιστική.

Κωστής Καρπόζηλος: Πρέπει να αντιληφθούμε τον Αλεξάνδρου ως μια έκκεντρη περίπτωση που δεν ταυτίζεται με αυτούς που γράφουν μέσα στον Ψυχρό Πόλεμο ως πρώην κομμουνιστές λογοτεχνικά κείμενα, όπως «Το μηδέν και το άπειρο» του Άρθουρ Καίσλερ. Ο Καίσλερ είναι το κατεξοχήν παράδειγμα λογοτέχνη, του οποίου η εμπειρία από το επαναστατικό κίνημα μετασχηματίζεται στο ακριβώς ανάποδό της. Ο Αλεξάνδρου είναι μια μοναχική μορφή που εν τέλει ασκεί δριμεία κριτική στην έννοια της επανάστασης, αλλά ταυτόχρονα δεν την αποκαθηλώνει. Αυτό που δείχνει με τη διαδικασία της ανάκρισης είναι πώς οι μηχανισμοί της εξουσίας προσπαθούν να τσακίσουν το άτομο. Υπάρχει η διαρκής σύγκρουση ανάμεσα στο εγώ και στο εμείς, που δεν έχει καλούς και κακούς. Αυτή είναι η κεντρική διάσταση του μεγάλου προβλήματος των επαναστατικών ιδεών. Οι επαναστατικές ιδέες καλούν τους ανθρώπους να υποτάξουν την υποκειμενικότητά τους στο όνομα του σκοπού. Ο Αλεξάνδρου αναγνωρίζει την αναγκαιότητα αυτή, αλλά ταυτόχρονα κάνει και την κριτική για τις διαστάσεις που παίρνει αυτό στην καθημερινότητα της πολιτικής πράξης.

Βαγγέλης Καραμανωλάκης: Και να προσθέσω εδώ ότι ο 20ός αιώνας παράγει ένα νέο είδος ανθρώπου που είναι ο «Κομμουνιστής». Η παραγωγή αυτού του ανθρώπου γίνεται μέσα από ιστορικές συνθήκες. Η συνεχής μετάβαση του ΚΚΕ από την παρανομία στη νομιμότητα δημιουργεί και αντανακλαστικά και συμπεριφορές, όπως το να μη μιλάς ή η ομαδικότητα, κάτι εξαιρετικά σημαντικό. Υπάρχει και η ιδέα της διεθνούς επανάστασης που είναι κυρίαρχη: το ότι είμαστε ο διεθνής στρατός της επανάστασης και η παρηγοριά μας, μετά τον Εμφύλιο κατά τον οποίο ηττηθήκαμε, είναι ότι νικήσαμε στην Κίνα! Αυτός ο τύπος του ανθρώπου, λοιπόν, κάποια στιγμή γνωρίζει τη στρέβλωση, τον σταλινισμό. Ο Αλεξάνδρου μεταφέρει την ιστορική πραγματικότητα του τι σημαίνει να είσαι επαναστάτης-κομμουνιστής.

 

— Ποια ερμηνεία μπορούμε να δώσουμε στο «Κιβώτιο»;

Δημήτρης Ραυτόπουλος: Για το «Κιβώτιο» μπορούμε να δώσουμε πολλές ευφάνταστες ερμηνείες, αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι μία είναι η σωστή. Επομένως, ο μύθος «κιβώτιο», δηλαδή η γραφή του, είναι αυτό που εγώ ονομάζω «μεγα-μεταφορά», δηλαδή πάνω στη μεταφορά ενός αντικειμένου γίνεται μια μεταφορά φιλοσοφική, υπαρξιακή ή οτιδήποτε άλλο με συγκεκριμένο πολιτικό προβληματισμό που επιτρέπει αυτή την προέκταση. Η μεταφορά αυτή ξεκινά από το γνωστό και καταλήγει στο άγνωστο και όχι το αντίθετο, όπως κάνουν η παραβολή, η αλληγορία ή ο συμβολισμός, που ξεκινούν από το άγνωστο για να φτάσουν στο γνωστό. Αυτή είναι η ουσία στο νόημα του «Κιβωτίου», νομίζω. Μεταφέρεται στο κιβώτιο αυτό μια ουτοπία, η ουτοπία του κομμουνισμού και η τελική της αποτυχία, αν θέλουμε να φτάσουμε στο συγκεκριμένο νόημα του μη-νοήματος που είναι η ουτοπία.

— Την ουτοπία αυτή πώς την αντιλήφθηκε ο Άρης Αλεξάνδρου την εποχή που έγραφε το «Κιβώτιο» στο Παρίσι;

Δημήτρης Ραυτόπουλος: Έχω γράψει για τα γεγονότα του Μάη του '68 στο Παρίσι, τα οποία απασχολούν γενιές τώρα. Εγώ τα έζησα επί τόπου. Πήγαινα στο Οντεόν, όπου όρθιος άκουγα τις πολύωρες ομιλίες και συζητήσεις των νέων ανθρώπων (εγώ τότε ήμουν 44 χρονών). Έμεινα με την απορία γιατί μέσα από τα τόσο πολλά λόγια που ακούγονταν δεν διατυπώθηκε ποτέ συγκεκριμένα και πολιτικά η ουτοπία αυτή. Αντί να αναζητηθεί κάτι νέο, ένα άνοιγμα ανθρωπιστικό και δημοκρατικό, οι τάσεις ήταν προς τον ολοκληρωτισμό. Υπήρχαν σταλινικοί, μετασταλινικοί, μαοϊκοί (ήταν η κυρίαρχη ομάδα), τροτσκιστές, αναρχικοί, όλοι τους όμως χωρίς καμιά ουσιαστική πρόταση. Παμπάλαια ρητορική χωρίς τίποτα νέο, μόνο μια αόριστη θέληση ν' αλλάξει κάτι.

Το πρώτο ταξίδι του Άρη Αλεξάνδρου και της Καίτης Δρόσου εκτός Ελλάδας, το 1964 στο Παρίσι.

Ο Άρης Αλεξάνδρου δεν πήγαινε στις ομιλίες αυτές, παρ' ότι βρισκόταν στο Παρίσι τότε. Έφτασε εκεί λίγες μέρες πριν από τη χούντα του 1967 στην Ελλάδα και παρέμεινε ως τον θάνατό του το 1978. Η Καίτη Δρόσου, γυναίκα του Άρη, μου είχε πει ότι μια φορά τον είχε καλέσει μια ομάδα αριστερών, αόριστης κατεύθυνσης, να πάει να μιλήσει επειδή ήταν αντικομματικός και ενδεχομένως με το μέρος τους. Ο Άρης δεν ήταν πολύ κοινωνικός, σχεδόν αγοραφοβικός, αλλά το θεώρησε υποχρέωσή του να πάει, χωρίς να ξέρει κι εκείνος περί τίνος επρόκειτο. Η ομάδα των αριστερών πέρασε από το σπίτι του να τον πάρει και να τον συνοδεύσει μέχρι το μέρος όπου θα μιλούσε. Στον δρόμο τον ξεψαχνίζανε για να μάθουν τι περίπου θα πει και ο Άρης τούς μίλησε περί ουτοπίας. Τότε εκείνοι τον άφησαν κι έφυγαν. Αυτά που τους έλεγε τα θεώρησαν αντιδραστικά, μια και δεν συμφωνούσαν με τις δικές τους ιδέες.

Το «Κιβώτιο» επρόκειτο να βγει επί χούντας το 1973-74 από τον αριστερό εκδότη Φίλιππο Βλάχο, ο οποίος δίστασε και δεν το εξέδωσε τελικά, γιατί επικράτησε η σκοπιμότητα, ο φόβος ότι ένα «αντικομμουνιστικό» έργο όπως το «Κιβώτιο» ουσιαστικά θα βοηθούσε το καθεστώς. Κι έτσι εκδόθηκε το 1974 ακριβώς στη Μεταπολίτευση, από τις εκδόσεις Κέδρος.

— Ποια ήταν τα γεγονότα που κλόνισαν σταδιακά την κομμουνιστική ιδεολογία του Αλεξάνδρου;

Δημήτρης Ραυτόπουλος: Κατά τη διάρκεια της Κατοχής το 1942, ο Άρης Αλεξάνδρου αποφάσισε να αυτοδιαγραφεί, καθώς έπαθε αληθινό σοκ όταν διαγράφηκαν από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ ο φίλος του Χρήστος Θεοδωρόπουλος μαζί με τους Γιώργο Λιανόπουλο και Στάθη Μεγαλοοικονόμου, το «προδοτικό τρίο», όπως τους είχαν αποκαλέσει στο Κόμμα. Κι αυτό γιατί πίστευαν ότι οι κομμουνιστές έπρεπε να πούνε ξεκάθαρα ότι ήθελαν να έχουν κομμουνισμό στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο. Ο Αλεξάνδρου θεώρησε τη διαγραφή διαφωνούντων έσχατη κατάντια. Παρ' όλα αυτά, πήγαινε στις εκδηλώσεις και συμμετείχε στην αντιστασιακή δράση της Αριστεράς. Συλλαμβάνεται και πάει εξορία και από την εξορία παραδίδεται στη στρατιωτική Δικαιοσύνη. Δέχτηκε να καταδικαστεί για ανυποταξία το '45-'46. Και ήταν ανυπότακτος γιατί δεν ήθελε να πολεμήσει στον Εμφύλιο.

Ο Αλεξάνδρου έγραψε ότι κόβει τους δεσμούς του οριστικά με την Αριστερά το 1951 εξαιτίας του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» που μας φέρανε –αυτούσια τη «θεωρία του Ζντάνοφ»– στη Μακρόνησο. Έκαναν συνεδριάσεις με τους διανοούμενους, όπου γινόταν εισήγηση από τον καθοδηγητή. Ο Άρης, ως ποιητής, μετείχε σε μια τέτοια συνεδρίαση. Η θεωρία του Ζντάνοφ έλεγε ότι καθετί που δεν υπηρετούσε τον κομμουνισμό ήταν αντιδραστικό, υπηρετούσε τον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό, άρα καταδικαστέο. Η κομματικότητα στη λογοτεχνία ήταν η βασική γραμμή για τους λογοτέχνες του Κόμματος. Σ' αυτήν τη γραμμή εναντιώθηκα κι εγώ, γράφοντας αρνητικές κριτικές στην «Επιθεώρηση Τέχνης» με σκοπό να δείξω ότι η εφαρμογή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στη λογοτεχνία είναι αντιπνευματική και παράγει κακή λογοτεχνία.

Αυτό που πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι ο Αλεξάνδρου, ανεξάρτητα από τις αγωνίες που είχε μέσα του, πίστευε στον κομμουνισμό τίμια και απόλυτα. Εγκαταλείπει, παρ' όλα αυτά, βαθμιαία την ένταξή του στο Κόμμα, καθώς και τις αριστερές του ιδέες. Έχει όμως σημασία να πούμε ότι, εγκαταλείποντας τις ιδέες, όχι μόνο δεν πάει στην αντίπαλη πλευρά αλλά δέχεται τους διωγμούς ως αριστερός! Η ηθική που είναι πίσω από τις ιδέες παραμένει. Πίσω από τον κομμουνισμό υπήρχε ο ανθρωπισμός, η ισότητα, η δικαιοσύνη και πιστεύαμε τότε ότι ο κομμουνισμός ήταν ελευθερία. Στην πορεία αποδείχθηκε σκλαβιά.