Ο γιατρός Gabor Maté είναι ειδικός σε θέματα τραύματος, εξαρτήσεων και στρες. Στο διεθνές bestseller Όταν το σώμα λέει όχι που κυκλοφόρησε πρόσφατα στη χώρα μας εξηγεί τι είναι το κρυφό στρες, πώς μας οδηγεί σε μια σειρά από ασθένειες – και, το κυριότερο, πώς μπορούμε να θεραπευτούμε. Αντλώντας στοιχεία από πρωτοποριακές έρευνες, καθώς και από τις αληθινές ιστορίες ασθενών του, ο Dr Maté εξετάζει τον ρόλο που παίζει το κρυφό στρες στην εμφάνιση μιας σειράς ασθενειών, όπως οι καρδιοπάθειες, ο διαβήτης, το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, η σκλήρυνση κατά πλάκας, η αρθρίτιδα, o καρκίνος και μια σειρά από αυτοάνοσα.
Με συμπόνια και σοφία, στο βιβλίο αυτό ο Gabor Maté ξαναβάζει στον πυρήνα της ιατρικής τη σύνδεση μυαλού-σώματος και μας δείχνει τον τρόπο ώστε να προφυλάξουμε την υγεία μας.
Στο απόσπασμα που ακολουθεί, περιγράφεται η αλληλένδετη σχέση μεταξύ μιας σειράς ασθενειών και της απώθησης των συναισθημάτων μας, και γιατί είναι σημαντικό να προσεγγίζουμε με συναισθηματική ειλικρίνεια κάθε πρόκληση της ζωής. δύναμη της αρνητικής σκέψης
Η ογκολόγος Κάρεν Γκέλμον από το Βανκούβερ δεν συμπαθεί τις μεταφορές που παραπέμπουν σε πόλεμο, αυτές που πολλοί χρησιμοποιούν όταν μιλάνε για τον καρκίνο. «Η άποψη που επικρατεί είναι ότι, αν έχεις αρκετή δύναμη, μπορείς να τον ελέγξεις˙ αν έχεις αρκετή δύναμη, μπορείς να τον αποβάλεις» λέει. «Αυτό υπονοεί ότι πρόκειται για μάχη. Δεν νομίζω ότι βοηθάει αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης. Πρώτον, δεν ισχύει από πλευράς φυσιολογίας. Δεύτερον, δεν θεωρώ ότι είναι ψυχολογικά υγιής».
«Αυτό που συμβαίνει με το σώμα μας έχει να κάνει με τη ροή – υπάρχει εισροή και εκροή, και δεν μπορείς να την ελέγξεις πλήρως. Πρέπει να κατανοήσουμε αυτή τη ροή και να ξέρουμε ότι υπάρχουν κάποια πράγματα που μπορούμε να τα επηρεάσουμε και κάποια άλλα που δεν μπορούμε. Δεν πρόκειται για μάχη, είναι ένα φαινόμενο πίεσης-έλξης βάσει του οποίου βρίσκουμε την ισορροπία και την αρμονία, είναι σαν να ζυμώνουμε όλες μαζί τις αντικρουόμενες δυνάμεις σε μια ζύμη». Εκείνο που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «στρατιωτική θεωρία της ασθένειας» βλέπει την αρρώστια ως μια εχθρική δύναμη, ως κάτι ξένο που ο οργανισμός πρέπει να το παλέψει και να το νικήσει. Μια τέτοια άποψη δεν μπορεί να δώσει απάντηση σε ένα σημαντικό ερώτημα, ακόμη και στην περίπτωση που δίνουμε θεραπευτική αγωγή για οξείες μολύνσεις, όταν έχουμε τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε τους μικροοργανισμούς που εισβάλλουν στο σώμα και να τους σκοτώσουμε με αντιβιοτικά: γιατί μπορεί κάποιος να τη γλιτώσει και κάποιος άλλος να πεθάνει από το ίδιο βακτήριο ή ιό; Ένας οργανισμός όπως ο στρεπτόκοκκος, που ευθύνεται για την αποκαλούμενη σαρκοφάγο ασθένεια, υπάρχει σε πολλούς ανθρώπους αλλά πυροδοτεί την ασθένεια μόνο σε μερικούς. Ή μπορεί να υπάρχει σε έναν άνθρωπο κάποια εποχή χωρίς να του προκαλεί προβλήματα, αλλά να προκαλέσει θανατηφόρα επίθεση κάποια άλλη εποχή της ζωής του ίδιου ανθρώπου. Πώς μπορεί να εξηγηθεί η διαφορά;
Κατά τον δέκατο ένατο αιώνα έγινε μεγάλη συζήτηση πάνω σε αυτό το θέμα, η οποία κράτησε επί δεκαετίες μεταξύ δύο σημαντικών προσωπικοτήτων στην ιστορία της ιατρικής, του πρωτοπόρου μικροβιολόγου Λουί Παστέρ και του φυσιολόγου Κλοντ Μπερνάρ.
Ο Παστέρ επέμενε ότι η εξέλιξη της νόσου κρίνεται από τη λοιμοτοξικότητα του μικροβίου, ο Μπερνάρ ότι ευθύνεται περισσότερο η ευπάθεια του σώματος του ξενιστή. Ο Παστέρ ανακάλεσε στο νεκροκρέβατό του.
«Bernard avait raison» είπε. «Le germ n’est rien, c’est la terrain qui est tout». [Ο Μπερνάρ είχε δίκιο. Το μικρόβιο δεν είναι τίποτα, το έδαφος (δηλ. το σώμα του ξενιστή) είναι τα πάντα».]
Μπορεί την ώρα που πέθαινε ο Παστέρ να άλλαξε γνώμη και να πήγε προς την εντελώς αντίθετη κατεύθυνση, αλλά πιθανώς είχε το βλέμμα του στραμμένο προς το μέλλον. Από την εποχή του, και ειδικά από την εποχή των αντιβιοτικών στα μέσα του εικοστού αιώνα, δεν έχουμε ξεχάσει ότι το έδαφος για μια ασθένεια είναι ένας συγκεκριμένος άνθρωπος σε μια συγκεκριμένη εποχή της ζωής του. «Γιατί έχει αυτός ο ασθενής αυτή την ασθένεια τώρα;» ρώτησε το 1977 ο Τζορτζ Ένγκελ, ένας ερευνητής που υποστήριζε την ενότητα μυαλού-σώματος στην ιατρική.1 Ουσιαστικά, η μοντέρνα ιατρική πρακτική έχει υιοθετήσει μια απλουστευτική οπτική «αιτίας και αποτελέσματος». Όταν δεν εντοπίζεται κανένας προφανής εξωτερικός παράγοντας–που αυτό ισχύει στις περισσότερες σοβαρές ασθένειες–σηκώνει τα χέρια ψηλά και δηλώνει ότι η αιτία είναι άγνωστη. Η φράση «άγνωστης αιτιολογίας» πρέπει να χρησιμοποιείται πιο συχνά από κάθε άλλη στα εγχειρίδια εσωτερικής παθολογίας.
Αν και η επιστημονική μετριοφροσύνη είναι ευπρόσδεκτη, ένα μοντέλο αιτίου αποτελέσματος για την ασθένεια προκαλεί εσφαλμένες αντιλήψεις. Δεν μπορεί να εξηγήσει τους τρόπους με τους οποίους η υγεία μεταλλάσσεται σε ασθένεια ούτε πώς η ασθένεια μπορεί να εξελιχθεί προς την υγεία. Στην παράδοση των Σούφι υπάρχει η διάσημη ιστορία για τον ανόητο και σοφό μουλά Νασρεντίν του δωδέκατου αιώνα, ο οποίος έχει πέσει στα τέσσερα κάτω από ένα φως στον δρόμο και κάτι ψάχνει. «Τι ψάχνεις;» τον ρωτάνε οι γείτονες. «Το κλειδί μου» απαντάει. Όλοι οι γείτονες αρχίζουν να ψάχνουν μαζί του μεθοδικά και με προσοχή, για να μην τους ξεφύγει ούτε εκατοστό από την περιοχή κάτω από το φως. Κανένας δεν βρίσκει το κλειδί. «Νασρεντίν», λέει τελικά κάποιος, «πού ακριβώς έχασες το κλειδί σου;» «Στο σπίτι μου». «Τότε γιατί ψάχνεις εδώ;» «Γιατί, φυσικά, βλέπω καλύτερα εδώ, κάτω από το φως». Μπορεί να είναι πιο εύκολο (και οικονομικά πιο αποδοτικό) να ερευνά κανείς μεμονωμένες αιτίες όπως μικρόβια και γονίδια, αλλά όσο αδιαφορούμε για την ευρύτερη οπτική, οι ασθένειες θα παραμένουν άγνωστης αιτιολογίας. Η αναζήτηση αλλού, εκεί όπου πέφτει το φως, δεν θα μας βοηθήσει να βρούμε το κλειδί για την υγεία˙ πρέπει να ψάξουμε μέσα, εκεί όπου είναι σκοτεινά και θολά.
Καμία ασθένεια δεν έχει μόνο μία αιτία. Ακόμη και εκεί όπου μπορούν να εντοπιστούν σημαντικοί κίνδυνοι –όπως η βιολογική κληρονομικότητα σε μερικές αυτοάνοσες ασθένειες ή το κάπνισμα στον καρκίνο του πνεύμονα–, αυτές οι αδυναμίες δεν υφίστανται ξεχωριστά, αποκομμένες. Επίσης, ούτε η προσωπικότητα από μόνη της μπορεί να προκαλέσει μια νόσο: δεν παθαίνει κανείς καρκίνο απλώς και μόνο επειδή απωθεί τον θυμό του, ούτε αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση (ΑLS) μόνο και μόνο επειδή είναι πολύ καλός άνθρωπος. Το συστημικό μοντέλο υποδεικνύει ότι πολλές διαδικασίες και παράγοντες λειτουργούν μαζί για να δημιουργηθεί μια ασθένεια ή η υγεία. Έχουμε δείξει σε αυτό το βιβλίο ότι υπάρχει ένα βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο ιατρικής. Σύμφωνα με τη βιοψυχοκοινωνική άποψη, η βιολογία ενός ανθρώπου αντανακλά την ιστορία του ανθρώπινου οργανισμού όπως αυτός αλληλεπιδρά σε ολόκληρη τη ζωή του με ένα περιβάλλον˙ πρόκειται για την αέναη ανταλλαγή ενέργειας, κατά την οποία οι ψυχολογικοί και οι κοινωνικοί παράγοντες είναι εξίσου σημαντικοί με τους σωματικούς. Όπως αναφέρει ο Δρ. Γκέλμον, η θεραπεία είναι ένα φαινόμενο ανεύρεσης ισορροπίας και αρμονίας.
Πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι η λέξη healing (θεραπεία) έχει τις ρίζες της σε μια αρχαία λέξη που σημαίνει whole (το όλον) – εξού και wholesome σημαίνει «υγιής». Το να γίνεις υγιής σημαίνει να γίνεις «ολοκληρωμένος». Αλλά πώς μπορούμε να γίνουμε πιο ολοκληρωμένοι απ’ ό,τι ήδη είμαστε; Ή πώς είναι δυνατόν να γίνουμε λιγότερο ολοκληρωμένοι;
Αυτό που είναι πλήρες μπορεί να γίνει ανεπαρκές με δύο πιθανούς τρόπους: μπορεί κάτι να αφαιρεθεί από αυτό ή η εσωτερική του αρμονία μπορεί να διαταραχθεί τόσο πολύ που τα διάφορα μέρη του να σταματήσουν να λειτουργούν μαζί. Όπως είδαμε, το στρες διαταράσσει την εσωτερική ισορροπία του σώματος ως αντίδραση σε κάτι που το αντιλαμβάνεται ως απειλή, συμπεριλαμβανομένης της απειλής ότι στερείται μια βασική ανάγκη. Η πείνα μπορεί να είναι μια τέτοια στέρηση, αλλά στην κοινωνία μας η απειλή είναι συνήθως ψυχική, όπως η στέρηση της συναισθηματικής κάλυψης ή η διαταραχή της ψυχολογικής αρμονίας.
«Δεν καταλαβαίνω γιατί έχω καρκίνο» είπε μια γυναίκα με καρκίνο στις ωοθήκες. «Έζησα μια ζωή υγιεινή, έτρωγα σωστά, αθλούμουν τακτικά. Πάντα φρόντιζα πολύ τον εαυτό μου. Θα έπρεπε να είμαι η προσωποποίηση της υγείας». Αυτό που παρέβλεπε ήταν αόρατο για την ίδια: το στρες που συνδεόταν με τη συναισθηματική απώθηση. Οι ευσυνείδητες (και συνειδητές) προσπάθειες που κατέβαλλε, ώστε να φροντίζει σωστά τον εαυτό της, δεν άγγιζαν έναν τομέα τον οποίο η ίδια αγνοούσε. Γι’ αυτό τον λόγο η γνώση και η διορατικότητα έχουν τη δύναμη να μας μεταμορφώσουν, και η διορατικότητα βοηθάει περισσότερο τους ανθρώπους απ’ ό,τι οι συμβουλές. Αν καταφέρουμε να κοιτάξουμε μέσα στον εαυτό μας με ειλικρίνεια, συμπόνια και καθαρό βλέμμα, τότε μπορούμε να αναγνωρίσουμε με ποιους τρόπους πρέπει να φροντίσουμε τον εαυτό μας. Μπορούμε να δούμε τους τομείς του εαυτού που ήταν πριν κρυμμένοι στο σκοτάδι.
Η δυνατότητα να είμαστε ολοκληρωμένοι, υγιείς, υπάρχει μέσα σε όλους μας, όπως υπάρχει και η πιθανότητα της ασθένειας και της δυσαρμονίας. Η ασθένεια είναι δυσαρμονία. Για την ακρίβεια, είναι η έκφραση μιας εσωτερικής δυσαρμονίας. Αν θεωρήσουμε ότι η ασθένεια είναι ξένη και εξωτερική, μπορεί να καταλήξουμε να κηρύξουμε πόλεμο στον εαυτό μας.
Το πρώτο βήμα για να ξαναβρούμε το μονοπάτι που μας οδηγεί στην υγεία είναι να απαλλαγούμε από την προσκόλλησή μας σε αυτό που αποκαλείται θετική σκέψη. Όσα χρόνια εργαζόμουν στην παρηγορητική φροντίδα, συνάντησα πάρα πολλές φορές απελπισμένους ανθρώπους που μου εξέφραζαν πόσο σαστισμένοι ήταν με το γεγονός ότι έπαθαν καρκίνο. «Ήμουν πάντα άνθρωπος που σκεφτόταν θετικά» μου είπε ένας άντρας λίγο πριν από τα 50 του. «Ποτέ μου δεν έκανα απαισιόδοξες σκέψεις. Γιατί έπαθα καρκίνο;»
Θεωρώ ότι το αντίδοτο στην ακραία αισιοδοξία είναι η δύναμη της αρνητικής σκέψης. «Το λέω χαριτολογώντας φυσικά» σπεύδω πάντα να προσθέσω.
«Αυτό στο οποίο πραγματικά πιστεύω είναι η δύναμη της σκέψης». Από τη στιγμή που προσδιορίζουμε τη λέξη σκέψη με το επίθετο θετική, αποκλείουμε οτιδήποτε συμβαίνει στην πραγματικότητα που μας φαίνεται «αρνητικό». Έτσι φαίνεται ότι λειτουργούν οι περισσότεροι άνθρωποι που ασπάζονται τη θετική σκέψη. Η αυθεντική θετική σκέψη ξεκινάει με το να συμπεριλαμβάνουμε ολόκληρη την πραγματικότητά μας. Πρέπει να μας οδηγεί η πεποίθηση ότι μπορούμε να εμπιστευτούμε τον εαυτό μας για να αντιμετωπίσει όλη την αλήθεια, όπως και αν εξελιχθεί όλη αυτή η αλήθεια.
